سیری در شعر «آرش کمانگیر» (44) (بخش آخر)

سیاوش کسرائی

(1305 ـ 1374)

(اصفهان ـ وین)

آرش کمانگیر

(شنبه 23 اسفند 1337)

تحلیلی از شین میم شین

آفتاب

درگریز بی شتاب خویش

سال ها بر بام دنیا ـ پا کشان ـ سر زد

ماهتاب

ـ بی نصیب از شبروی هایش، همه خاموش ـ

در دل هر کوی و هر برزن

سر به هر ایوان و هر در زد

·        سیاوش در این بند شعر، گذشت زمان را استه تیزه می کند:

·        شاعرانه تصور و تصویر می کند:

1

·        خورشید به سالیان و همه روزه، بسان شیفته پریشانی بر بام دنیا ـ پاکشان ـ  سر می زند و آرش را جست و جو می کند و وقتی خورشید غروب می کند، جستجوی بی نتیجه خورشید را ماه تداوم می بخشد و برغم بی نصیبی از شبروی هایش، پیگیرانه و خاموشانه در اعماق هر کوی و برزن به هر ایوان و هر در سر می زند.

·        این اما به چه معنی است؟

2

·        این بدان معنی است که عناصری از طبیعت اول در هیئت خورشید و ماه، شب و روز، عنصری عزیز از طبیعت دوم را در هیئت آرش پیگیرانه می جویند.

·        غافل از اینکه....

3

آفتاب و ماه را در گشت

سال ها بگذشت

سال ها و باز

در تمام پهنه البرز

و این سراسر قله ی مغموم و خاموشی که می بینید

و اندرون دره های برف آلودی که می دانید

رهگذرهایی که شب در راه می مانند

نام آرش را پیاپی در دل کهسار می خوانند

و نیاز خویش می خواهند

·        پس از گشت شبانه روزی خورشید و ماه به سالیان، رهگذرهائی که شب و یا روز در تمام پهنه البرز، در قله غمزده و خاموش و دره های برف آلود آن، در راه می مانند و راه از چاه نمی دانند، نام آرش را پیاپی بر زبان می رانند و یاری می طلبند.

4

با دهان سنگ های کوه، آرش می دهد پاسخ

می کندشان از فراز و از نشیب جاده ها آگاه

می دهد امید

می نماید راه

·        آرش با دهان صخره های کوه واکنش نشان می دهد:

الف

·        آنها را از فراز و فرود راه ها آگاه می سازد.

ب

·        به آنها امید می دهد.

ت

·        آنها را رهنمائی می کند.

5

با دهان سنگ های کوه، آرش می دهد پاسخ

می کندشان از فراز و از نشیب جاده ها آگاه

می دهد امید

می نماید راه

·        این بدان معنی است که آرش به مثابه عنصری از طبیعت دوم با طبیعت اول در هیئت صخره های کوه به وحدت رسیده است.

·        حالا منظور سیاوش از بند پیشین شعر از صراحت می گذرد:

شامگاهان

راهجویانی که می جستند آرش را به روی قله ها پیگیر

باز گردیدند

ـ بی نشان از پیکر آرش ـ

با کمان و ترکشی بی تیر.

6

·        دلیل اینکه راهجویان نشانی از پیکر آرش نیافته اند، این است که آرش به وحدت مجدد با طبیعت مادر رسیده است:

·        آرش در قله های البرز مغموم و خاموش به صخره بدل شده است.

·        اگر محتوای آیه فوق العاده معروف قرآن را وارونه کنیم، یعنی اگر الله را طبیعت معنی کنیم، نیز به همین نتیجه می رسیم:

انا لله و انا الیه راجعون

از طبیعت اول نشئت می گیریم

و به طبیعت اول رجعت می کنیم.

7

·        این پدیده را به زبان عرفان می توان وحدت ماده  و روح و یا به عبارت روشنتر، وحدت آرش و البرز، وحدت آرش و صخره های قله البرز تصور کرد.

·        به زبان هگل، این پدیده را می توان نفوذ روح در ماده، نفوذ آرش در صخره های قله البرز تصور کرد.

·        صخره فی نفسه الکن و لال است، ولی ببرکت نفوذ روح در آن، ببرکت وحدت آرش با آن، روحمند شده است، شعورمند شده است.

·        آن سان که به پرسش های رهگذرهای راهگمکرده پاسخ می دهد.

·        آن سان که بسان پیر خردمندی با اتکا بر دانش تجربی خویش رهگذرها را از فراز و فرود جاده ها آگاه می سازد، راهنمائی می کند.

·        آن سان که با اتکا بر دانش تجربی ـ نظری خویش امید می دهد.

8

با دهان سنگ های کوه، آرش می دهد پاسخ

می کندشان از فراز و از نشیب جاده ها آگاه

می دهد امید

می نماید راه

·        این اما ضمنا بدان معنی است که آرش نمرده است، بلکه صخره واره گشته است.

·        صخره واره گشته است تا مظهر امید برای نسل های آینده باشد.

·        تا رهنمای نسل های آینده باشد.

·        تا سمبل مقاومت و مبارزه خلق باشد.

9

در برون کلبه می بارد

برف می بارد به روی خار و خارا سنگ

کوه ها خاموش

دره ها دلتنگ

راه ها چشم انتظار کاروانی با صدای زنگ

·        حماسه به پایان می رسد و حماسه سرا بند آغازین شعر را تکرار می کند:

·        کوه ها همچنان و هنوز خاموش اند، دره ها همچنان و هنوز  دلتنگ و راه ها همچنان و هنوز چشم انتظار کاروانی با صدای زنگ.

·        این تکرار بند آغازین شعر اما به چه معنی است؟

10

·        این بدان معنی است که مقاومت و مبارزه همچنان و هنوز در دستور روز است و باید بدون چون و چرا ادامه یابد.

·        سیاوش در بند واپسین حماسه همین اندیشه را خاطرنشان خواننده می شود:

کودکان دیری است در خواب اند

در خواب است، عمو نوروز

می گذارم کنده ای هیزم در آتشدان

شعله بالا می رود، پر سوز.

·        کودکان و عمو نوروز به مثابه مستمع حماسه و نقال حماسه، هر دو خسته اند و در خواب اند.

·        حماسه سرای توده اما بیدار است.

·        «خوابش نمی برد.»

·        آگاهی چیزی از جنس مواد منفجره است و خواب و راحت از حماسه سرا می ستاند.

11

می گذارم کنده ای هیزم در آتشدان

شعله بالا می رود، پر سوز.

·        این بیت نهائی حماسه آرش است و ضمنا حاوی و حامل پیام اصلی و اساسی حماسه سرای توده است:

·        در اجاق زندگی باید هیزم نهاد، تا شعله پر سوزتر بالا رود.

·        چرا به همان دلیل که حماسه سرا قبلا تئوریزه کرده است:

آری آری زندگی زیبا ست

زندگی آتشگهی دیرینه پا برجا ست

گر بیفروزی اش، رقص شعله اش در هر کران پیدا ست

ورنه خاموش است و خاموشی گناه ما ست!

پایان