سیری در جهان بینی عبید زاکانی (8)

اوژنی گرانده
اثر بالزاک

خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی
(701 ـ 772 هجری قمری)
رساله اخلاق الاشراف
چانه‌ زني
بزرگي در معامله ‌اي كه با ديگري داشت، براي مبلغي كم، چانه ‌زني از حد درگذرانيد.
او را منع كردند كه اين مقدار ناچيز بدين چانه ‌زني نمي‌ارزد.
گفت:
چرا من مقداري از مال خود ترك كنم كه مرا يك روز و يك هفته و يك ماه و يك سال و همه عمر بس باشد؟
گفتند:
چگونه؟
گفت:
اگر به نمك دهم، يك روز بس باشد!
اگر به حمام روم، يك هفته!
اگر به حجامت دهم، يك ماه!
اگر به جاروب دهم‌، يك سال!
اگر به ميخي دهم و در ديوار زنم، همه عمر بس باشد.
پس نعمتي كه چندين مصلحت من بدان منوط باشد، چرا بگذارم با كوتاهي از دست من برود؟!

تحلیل از یدالله سلطان پور

عنوان حکایت
چانه‌ زني

1

• چانه زنی در معامله یکی از فوت و فن های داد و ستد در جوامع ماقبل سرمایه داری است.
• در همین چانه زنی بر سر هیچ و پوچ، هم از فروشنده و هم از خریدار هر روزه انرژی ارزشمندی به هدر می رود.

• برای جان سالم بدر بردن از این کارزار بی ثمر داد و ستد باید اعصابی از آهن داشت.

• چانه زنی از فقدان قیمت استاندارد برای کالاها حکایت دارد که ناشی از فقدان دولت مرکزی سازمانده است.

2

• چانه زنی در ضمن از ماهیت طبقاتی انسان ها پرده برمی دارد.
• اعضای طبقات حاکمه نه نیازی به چانه زنی دارند و نه چانه زنی در شأن آنها ست.

حکم اول
بزرگي در معامله ‌اي كه با ديگري داشت، براي مبلغي كم، چانه ‌زني از حد درگذرانيد.

• بزرگ مورد نظر در این حکایت عبید، نمی تواند از اعضای طبقه حاکمه باشد.
• اما توده های مولد و زحمتکش را هم کسی بزرگ خطاب نمی کند.
• از این رو، منظور عبید از بزرگ، به احتمال قوی اعضای طبقه متوسط است که در اروپا بورژوازی نامیده می شود.
• همانطور که در حکایات پیشین دیده شد، آماج انتقاد عبید، نه اعضای طبقه حاکمه، بلکه عمدتا اعضای همین طبقه متوسط اند که خست یکی از خصوصیات اساسی شان محسوب می شود.
• عبید با اعضای طبقه متوسط همان رفتاری را در پیش می گیرد که بالزاک با بورژوازی فرانسه پیش گرفته است.

• مراجعه کنید به اثر بالزاک، تحت عنوان «اوژنی دو گرانده»

حکم دوم
او را منع كردند كه اين مقدار ناچيز بدين چانه ‌زني نمي‌ارزد.

• منتقدین بورژوازی معیار ارزشی دیگری دارند و لذا خست خارق العاده بورژوا را مورد انتقاد قرار می دهند.
• انرژی صرف شده برای صرفه جوئی صناری بمراتب ارزشمندتر از صنار مورد نظر است.

• در خردگرائی منتقدین شکی نیست.
• چون برای بازتولید همان انرژی مصروفه برای صنار ناقابل باید غذائی مقوی و گرانبها خورده شود.

حکم سوم
گفت:
چرا من مقداري از مال خود ترك كنم كه مرا يك روز و يك هفته و يك ماه و يك سال و همه عمر بس باشد؟

• این شیوه استدلال و تفکر بورژوا ست.
• برای بورژوازی پول فقط وسیله داد و ستد نیست، بلکه بتی است، اعجازگر.
• پول برای بورژوازی گاو شیردهی است که به انحای مختلف قابل دوشیدن است.
• پول برای بورژوازی وسیله تکثیر ثروت است و لذا مقدس تر از مقدس ترین مقدسات است.

فراز واپسین
گفتند:
چگونه؟
گفت:
اگر به نمك دهم، يك روز بس باشد!
اگر به حمام روم، يك هفته!
اگر به حجامت دهم، يك ماه!
اگر به جاروب دهم‌، يك سال!
اگر به ميخي دهم و در ديوار زنم، همه عمر بس باشد.
پس نعمتي كه چندين مصلحت من بدان منوط باشد، چرا بگذارم با كوتاهي از دست من برود؟!

• در این فراز از حکایت عبید، شیوه تفکر و شیوه زیست بورژوازی تصویر می شود:

1

بورژوازی
اثری از الفارو سیکوه ئیروز

• عبید در این فراز از اگوئیسم بی رحم و قسی القلبی پرده برمی دارد که در شیوه تفکر طبقه متوسط بسان ددی درنده در غرش است.

• چرا؟

• برای اینکه داد و ستد دو طرفه است.
• برای اینکه داد و ستد دیالک تیکی است.
• اگر پشیزی برای بورژوا «يك روز و يك هفته و يك ماه و يك سال و همه عمر بس باشد»، برای دستفروش تهیدست چه بسا بمراتب فراتر از این لازم خواهد بود.
• اگر بورژوازی بوئی از هومانیسم برده بود، می بایستی دستفروش تهیدست را هم ملاحظه کند و از چانه زنی پرهیز کند.

2

• در این فراز از حکایت عبید اما از فتیشیسم حماقت آمیز بورژوازی نیز پرده برداشته می شود:
• پشیز بسان بتی اعجازگر از سوی بورژوازی پرستیده می شود.
• در حالیکه برای صرفه جوئی آن پشیز، انرژی بمرابت گرانبهاتری هدر داده می شود.

• فتیشیسم در همه فرم های آن می تواند برای بنی بشر بسیار گران تمام شود.

• این همان فتیشیسم است که فوندامنتالیسم و فاشیسم و امپریالیسم و دیگر فرم های بربریت به خدمت می گیرد تا از انسان بمبی زنده و تپنده بسازد:

تا از انسان جلادی تهی مغز و بی عاطفه و احساس انسانی سرهم بندی کند.
تا به مسخ انسان نایل آید.
تا انسان را انسانیت زدائی کند.

پایان