سیری در شعری از سیمین بهبهانی (5)

 افیون وعده های تهی

(از کتاب رستاخیز

 تاریخ انتشار 1352) 

سیمین بهبهانی

سرچشمه صفحه فیسبوک

رضا بی شتاب

تحلیلی از شین میم شین 

·         این شعر سیمین بهبهانی چند سال پس از پیروزی بظاهر آسان انقلاب بورژوائی سفید سروده شده است.

·        از این رو، می توان در همین شعر، درک اقشار بینابینی جامعه  ایران از این انقلاب را و واکنش نسبت بدان را ردیابی کرد.

·        سیمین بهبهانی بی کمترین تردید یکی از اعضای روشنفکریت لائیک ایران بوده است.

·        او نیما را و نتیجتا سایه و سیاوش را بی شک شخصا می شناخت.

·        ما اما از جهان بینی ایشان کمترین اطلاعی نداریم.

·        شاید تحلیل عینی و علمی اشعار ایشان برای آشنائی با جهان بینی شان مفید افتد و ضمنا به شناخت جامعه نیز کم و بیش کمک کند.

1

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

فلک

مجموعه عالم که شامل کهکشان ها و منظومه های شمسی است.

·        معنی تحت اللفظی:

·        شب لاله سیاه روزگار بود، که باز شد و جنایات و اسرار را زیر چتر سیاه خود پنهان کرد.

·        شاعر در این بیت شعر، شاید برای اولین بار، شب را به لاله سیاهی تشبیه می کند، لاله سیاهی که باز می شود و سرپوشی بر جنایات و اسرار پشت پرده می نهد.

·        در این بیت با این تصور و تصویر از کدامین حقایق عینی پرده برداشته می شود؟

2

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

·        حریفی در نقدی بر تحلیل ما از شعری از شاعری نوشته بود:

·         «شما از کجا می دانید که در دل شاعر چه می گذرد؟»

·        از حریف چه پنهان که برای روانگذشت های شاعر از اهمیت خاصی برخوردار نیستند.

·        ما شعر را و هر چیز مادی و روحی و فکری اجتماعی دیگر را در پیوند دیالک تیکی با شرایط اجتماعی می بینیم.

·        شعر فرمی از شعور است و شعور انعکاس وجود است.

·        در آئینه شعر می توان جامعه را دید.

·        همین و بس.

3

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

·        این شعر در سال 1352 انتشار یافته است.

·        در این بیت شعر بیشک جامعه و شاید جهان است که در آئینه شفاف ضمیر (دل) شاعر انعکاس می یابد:

·        فلک می تواند به معنی طبقه حاکمه تفسیر شود که دیالک تیکی از طبقه حاکمه ملی و بین المللی است.

·        طبقه حاکمه بین المللی سرمایه داری انحصاری ـ دولتی (امپریالیسم) است.

·        طبقه حاکمه ملی تا قبل از پیروزی انقلاب بورژوائی سفید، ترکیبی از اشرافیت بنده دار و فئودال و بورژوازی سنتی و مدرن بوده است.

·        ترکیب طبقه حاکمه ملی اما پس از پیروزی انقلاب سفید دستخوش تحول می گردد:

·        با پیروزی انقلاب بورژوائی سفید اشرافیت بنده دار و فئودال از متحد طبقاتی به مخالف طبقاتی طبقه حاکمه جدید یعنی بورژوازی مدرن تبدیل می شود.

·        این اما به چه معنی است؟

4

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

·        این بدان معنی است که طبقه حاکمه سابق دو شقه می شود:

الف

·        شقه بورژوائی مدرن و خواه و ناخواه انقلابی با دستگاه دولتی جدید و با ارگان های سرکوب جدید.

ب

·        شقه فئودالی ـ بورژوائی ـ سنتی و روحانی و خواه و ناخواه ارتجاعی با نهادها و امکانات مادی و ایدئولوژیکی دیرین ولی مصدوم خویش:

·        با بازارها و حوزه های خرافیه

·        با تعزیه ها و مراسم سنتی ـ مذهبی دیرین و ریشه دار

·        با مساجد و منابر و علما و فضلای رنگارنگ در پوشش های چپ و ماورای چپ و راست و ماورای راست.

5

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

·        پیروزی انقلاب بورژوائی سفید در واقع و در عمل پیروزی فرماسیون اجتماعی ـ اقتصادی سرمایه داری بر فرماسیون اجتماعی ـ اقتصادی فئودالی به انضمام بقایای فرماسیون های اجتماعی ـ اقتصادی ماقبل بوده است.

·        یعنی بطور عینی پیروزی انقلاب بر ارتجاع بوده است.

·        در این دوره یعنی در سال انتشار همین شعر، مبارزه طبقاتی مهیبی میان طبقه حاکمه انقلابی و مدرن جدید و بخش سلب قدرت و مالکیت شده طبقه حاکمه قدیم شعله می کشد.

·        تیزهوش ترین و رئالیست ترین روشنفکر جامعه موسوم به محمود دولت آبادی در اثر معروف خود تحت عنوان «کلیدر» گوشه ای از این رزم طبقاتی را تصویر می کند.

·        غلامحسین ساعدی نیز در برخی از آثار خود همین تحول اجتماعی عمیق را منعکس می سازد.

·        مثلا در قصه غصه سرمایه دار جوانی که در منظقه ای به استخراج گوگرد مبادرت می ورزد.

·        شاید تفاوت اصلی محمود دولت آبادی با بقیه روشنفکران جامعه، سمتگیری بینشی رئالیستی سرسخت و سمج و باج نگیر و رشوه ستیز و رادیکال او باشد.

·        محمود دولت آبادی ما را بلحاظ شخصیت به یاد ماکسیم گورکی می اندازد.  

6

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

·        در این بیت سیمین بهبهانی احتمالا و در اشعار شاملو و لاطایلات جلال آل احمد و برخی از آثار ساعدی مثلا «ما نمی شنویم» و  «از همه جا می شود، شروع کرد» بی شک، تحولات بورژوائی ـ انقلابی جدید از منظر ارتجاع فئودالی استنباط، تصور و تصویر می شوند:

·        انقلاب سفید به مثابه توطئه ای توخالی تلقی می شود، تا جنایات طبقه حاکمه بر ضد جنبش ملی تحت رهبری مصدق و بویژه بر ضد حزب توده را سرپوش نهد و اسرار ساخت و پاخت طبقه حاکمه با امپریالیسم را ماستمالی و پنهان کند.

ادامه دارد.