مقوله «رقیب» در آثار خواجه شیراز (47)

تحلیلی از شین میم شین 

چو یار بر سر صلح است و عذر می ‌طلبد

توان گذشت ز جور رقیب در همه حال

·        معنی تحت اللفظی:

·        از آنجا که یار صلح جو و عذرخواه است، از جور رقیب می توان صرفنظر کرد.  

1

چو یار بر سر صلح است و عذر می ‌طلبد

توان گذشت ز جور رقیب در همه حال

·        خواجه در این بیت، دیالک تیک عاشق و رقیب و معشوق را به شکل دیالک تیک ما و رقیب و یار بسط و تعمیم می دهد و بطور سرسری و صوری وارونه می سازد:

·        اکنون یار است که صلح جو و عذرخواه شده و عاشق است که از کیسه خلیفه می بخشد و جور رقیب را جدی نمی گیرد.

·        حالا باید فانتزی نیرومندی داشت و مقوله انتزاعی «یار» را جامه مشخص پوشاند.

·        یاری که تا کنون حتی اعتنائی به خواجه و شرکاء نداشته، اکنون رام و آرام شده و حتی به صلح جوئی و عذرخواهی برخاسته است.

2

·        سعدی هم مورد مشابهی را خاطرنشان شده است:

·        سعدی روزی قصد رفتن به دربار را داشته و غلامان دربار او را با گدائی بی سر و پا عوضی می گیرند و از حوالی دربار می رانند.

·        در این جور مواقع است که یار پس از با خبر شدن از ماجرا، کلی مزاح می کند و ضمنا بطور الکی و کشکی عذر می خواهد.

·        صحت این استنباط ما را ابیات بعدی همین غزل خواجه اثبات می کنند:

1

بجز خیال دهان تو نیست در دل تنگ

که کس مباد چو من در پی خیال محال

·        معنی تحت اللفظی:

·        در دل تنگ من فقط خیال دهان تو ست.

·        خدا کسی را به روز من نیندازد که به دنبال خیال محال افتاده ام.  

·        یاری که در بیت قبلی قصد آشتی داشته و عذرخواهی کرده، همان یاری است که دل خواجه برای دهانش تنگ است و حتی در دل پروردن خیال دهان او را محال می داند.

·        اگر عذرخواهی یار الکی و صوری نمی بود، می بایستی بوسه ای بر پیشانی خواجه بزند و دل تنگ او را از خیال دهان خویش خالی کند. 

2

قتیل عشق تو شد حافظ غریب، ولی

به خاک ما گذری کن که خون مات حلال

·        معنی تحت اللفظی:

·        حافظ غریب از عشق تو کشته شد.

·        خون ما حلالت باد.

·        حداقل گذری به خاک ما بکن.

·        این همان یار صلح جوی عذرخواه است که اکنون نه تنها خونخوار تصور و تصویر می شود، بلکه حتی محل سگ به خواجه نمی گذارد تا گذری بر خاک او بکند.

ادامه دارد.