سیری در شعری از میرزا علی معجز (69 )

میرزا علی معجز

(1252 ـ 1313)

(1873 ـ 1934)

رسول پیگیر هومانیسم، رنسانس و روشنگری

ویرایش، ترجمه و تحلیل از

میمحا نجار

عاشق پریشان

  

نظاره قیل، نئجه گور خلق ـ  فوج فوج ـ گلیر

زیارت ایلمگه کعبۀ زنخدانین

گولاب اییی گلیر آغزوندان ـ آشکار ـ سنین

گول اوسته نصف اولونور یوخسا دُرّ دندانین؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        نگاه کن و ببین که مردم چگونه دسته دسته به زیارت کعبه چانه ات می آیند.

·        دهانت ـ آشکارا ـ بوی گلاب می دهد.

·        مگر گوهر دندانت روی گل دو نیمه می شود؟  

1

نظاره قیل، نئجه گور خلق ـ  فوج فوج ـ گلیر

زیارت ایلمگه کعبۀ زنخدانین

·        معجز در این بیت، زن را ایدئالیزه می کند.

·        زن عملا مکه واره تصور و تصویر می شود و چانه زیبای او به کعبه تشبیه می شود.

·        آن سان که مشتاقان برای زیارت چانه او دسته دسته به راه می افتند.

·        درست به همان سان که مؤمنین برای زیارت خانه کعبه می شتابند.

·        مرزبندی معجز با شعرای فئودالی ـ قرون وسطائی مثلا حافظ همین جا آشکار می گردد.

2

نظاره قیل، نئجه گور خلق ـ  فوج فوج ـ گلیر

زیارت ایلمگه کعبۀ زنخدانین

·        عاشق پریشان اصلا پریشان اندیش نیست.

·        او زن را به مثابه مظهر زیبائی تصور و تصویر می کند و کعبه واره می بیند که نه فقط از دید شخصی او، بلکه از دید جامعه ارجمند و عزیز است.

·        می توان گفت که ما در این بیت شعر عاشقانه معجز با فمینیسم توده ای آشنا می شویم.

·        بدین سان زن در قاموس شاعر روشنگری نه به مثابه ابلیس، نه به مثابه ام الفساد، بلکه به مثابه ایدئال تصور و تصویر می شود.

3

نظاره قیل، نئجه گور خلق ـ  فوج فوج ـ گلیر

زیارت ایلمگه کعبۀ زنخدانین

·        در این بیت شعر شاعر روشنگری ضمنا با بینش فئودالیستی ـ نخبه ئیستی ـ اگوئیستی حافظ و امثالهم مرزبندی می شود:

·        در قاموس حافظ، زیبائی در خود معشوق نیست.

·        این صاحب نظر است که زیبائی را از معشوق استخراج می کند.

·        به عبارت دیگر، زیبائی ابداع می شود و به زن نسبت داده می شود.

·        می توان گفت که حافظ، زیبائی زن را عینیت زدائی می کند و بدان خصلت سوبژکتیو و خارجی می بخشد.

·        زیبائی زن اما در قاموس شاعر روشنگری، چیزی درونی، ذاتی و عینی است و کشف آن هنری نیست.

·        به همین دلیل، همه اعضای جامعه به زیبائی معشوق واقف اند.

·        پیش شرط شتافتن کلکتیو به زیارت کعبه چانه معشوق، عینیت زیبائی او و شناخت همگانی آن زیبائی است.

4

حافظ

ناظر روی تو صاحب نظرانند، آری

سر گیسوی تو در هیچ سری نیست که نیست

·        معنی تحت اللفظی:

·        فقط صاحب نظران ناظر روی تو هستند.

·        راز گیسوی تو در سر هر کسی نیست.

·        حافظ در این بیت شعر، پیش شرط نظارت و تماشای روی معشوق را در صاحب نظر بودن فرد می داند.

·        به همین دلیل «سر گیسوی» معشوق حافظ در سر هر کسی نیست.

·        آدم باید خیلی خیلی نخبه باشد تا به تماشای روی معشوق حافظ بپردازد و از سر گیسوی او جنون بگیرد.

·        بدین طریق، زیبائی معشوق حافظ خصلت سوبژکتیو کسب می کند و سلب عینیت می شود.

5

حافظ

وصل خورشید به شبپره اعمی نرسد

که در آن آینه صاحب نظران حیرانند

·        معنی تحت اللفظی:

·        خفاش کور نمی تواند خورشید را ببیند.

·        فقط صاحب نظران اند که در آیینه خورشید واله و حیران اند.

·        حافظ در این بیت غزل نیز پیش شرط نظارت به روی خورشید آسای معشوق را صاحب نظر بودن می داند و به تحقیر توده می پردازد و ضمنا با شبپره کور (؟)  یکسان قلمداد می کند.

5

بس نکته غیر حسن بباید که تا کسی

مقبول طبع مردم صاحب نظر شود

·        معنی تحت اللفظی:

·        آدم باید جنبه های بسیاری به غیر از زیبائی داشته باشد که مورد پسند صاحب نظران قرار گیرد.

·        در این بیت غزل خواجه هم تعیین کننده ارج و ارزش همنوع نه خود او، بلکه سلیقه و اشتهای صاحب نظر است.

·        از دید خواجه حتی زیبائی خشک و خالی کافی نیست.

6

نظاره قیل، نئجه گور خلق ـ  فوج فوج ـ گلیر

زیارت ایلمگه کعبۀ زنخدانین

·        در قاموس فئودالی خواجه، زنی که خلق فوج ـ فوج به زیارت کعبه چانه اش بروند، پشیزی ارزش ندارد.

·        زنی از دید حافظ ارجمند است که مورد پسند اقلیت نخبه (اهل نظر) قرار گیرد و نه مورد پسند توده.

·        این اما به چه معنی است؟   

7

نظاره قیل، نئجه گور خلق ـ  فوج فوج ـ گلیر

زیارت ایلمگه کعبۀ زنخدانین

·        این بدان معنی است که درک زیبائی، طبقاتی است.

·        آنچه را که توده زیبا می یابد، حتما نباید از دید اعضای طبقه حاکمه زیبا باشد و برعکس.

·        یکی از دلایل بحران زناشوئی هم همین است.

·        اعضای طبقات اجتماعی مختلف در جهنم حوایج غریزی، مغزشان از کار می افتد، کر و خر و کور می شوند و به اتخاذ تصمیمات غلط مجبور می شوند که بعد باید تاوان آن را بپردازند.

8

گولاب اییی گلیر آغزوندان ـ آشکار ـ سنین

گول اوسته نصف اولونور یوخسا دُرّ دندانین؟

·        در دور و زمانه ای که این شعر سروده شده که قحط مسواک بوده است.

·        وقتی مادران برای ارزیابی دختر معینی به عنوان عروس بالقوه می رفتند، بوی دهان او یکی از فاکتورهای مهم بود.

·        به همین دلیل به بهانه ای دهن دختر مردم را می بوسیدند تا چند و چون آن را بسنجند.

·        شاعر در مصراع دوم، دهان معشوق را به گل تشبیه می کند و دندان او را به گوهر قند.

·        از تجزیه قند در لعاب دهان، گلاب تشکیل می شود و عطر آن از دهان او بیرون می زند.

·        این تصور و تصویر شاعر روشنگری واقعا زیبا ست.

ادامه دارد.