سیری در جهان بینی عبید زاکانی (17)

 خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی

(701 ـ     772 هجری قمری)  

رساله دلگشا

 

رخوت شراب

كسي را پدر در چاه افتاد و بمرد.

او با جمعي شراب مي‌ خورد.

يكي آنجا رفت، گفت:

« پدرت در چاه افتاده است. »

او را دل نمي ‌داد كه ترك مجلس كند.

گفت:

«باكي نيست مردان هرجا افتند.»

گفت:

«مرده است.»

گفت:

« والله شير نر هم بميرد.»

گفتند:

« بيا تا بركشيمش‌.»

گفت:

«ناكشيده پنجاه من باشد.»

گفتند:

«بيا تا برخاكش كنيم.»

گفت:

«احتياج به من نيست.

اگر زر طلا ست من بر شما اعتماد كلي دارم.

برويد و در خاكش كنيد.»

پایان

تحلیل از یدالله سلطان پور

عنوان حکایت

رخوت شراب

·        این حکایت عبید یکی از خنده آورترین حکایات او در این مجموعه است که تاکنون مورد تأمل قرار داده ایم.

·        عبید ظاهرا در صدد توضیح رخوت انگیزی شراب است و بیشک نمی داند که از کدامین دیالک تیک بی همتا در زندگی بنی بشر پرده برمی دارد:

 1

كسي را پدر در چاه افتاد و بمرد.

او با جمعي شراب مي‌ خورد.

·        عبید در این حکایت دیالک تیک فراز و فرود را به شکل دیالک تیک پدر و پسر بسط و تعمیم می دهد.

·        پدر در چاه افتاده و پسر مشغول شرابخواری است تا غم زندگی را برای لحظه ای هم که شده، فراموش کند.

 2

يكي آنجا رفت، گفت:

« پدرت در چاه افتاده است. »

او را دل نمي ‌داد كه ترك مجلس كند.

گفت:

«باكي نيست مردان هرجا افتند.»

·        پسر با شنیدن خبر افتادن پدر در چاه باید واکنش نشان دهد.

·        انسان ـ شاید تا حدود معینی هم جانوران متعالی ـ  جولانگاه دیالک تیک غریزه و عقل است.

·        پسر اما شراب خورده و ارگان تفکرش تا حدود زیادی از کار افتاده است.

·        در غیاب عقل، غریزه باید یکه تاز میدان شود و تصمیم بگیرد.

·        تصمیم هم می گیرد:

3

گفت:

«باكي نيست مردان هرجا افتند.»

·        پسر واکنش غریزی نشان می دهد:

·        انسان در غیاب عقل، به ریشه های خویش برمی گردد و جانور واره می شود:

·        «باکی نیست، مردان هر جا افتند!»

·        شاید حیوانات نیز همین واکنش را نشان می دادند.

·        واکنش غریزه اما بی تردید فرق خواهد کرد، اگر خبر افتادن پسر به چاه را به مادر و یا به پدر بدهند.

·        در آن صورت به احتمال قوی، غریزه به طرز کاملا دیگری واکنش نشان خواهد داد.

·        مادر و یا پدر بیدرنگ مجلس شراب خواری را ترک خواهد کرد و تلوتلوخوران خود را به سر چاه خواهد رساند و چه بسا خود را حتی به چاه خواهد انداخت.

·        حتما برای اثبات صحت این ادعا دلیل می خواهید؟

·         

·        اقامه دلیل در این زمینه کاری ندارد.

·        مخبر صادقی به نام ایوان تورگینف این محبت را در حق ما پیشاپیش کرده است:

·        ما فقط رشته کلام را به دست او می سپاریم تا اقامه دلیل کند:

گنجشک

ایوان تورکینف

برگردان میر مجید عمرانی

(آوریل 1878 )

سرچشمه: سایت اخبار روز

·        از شکار بر می گشتم و در خیابانِ باغ می رفتم.

·        سگم پیش پایم می دوید.

·        ناگهان گام هایش را کوتاه کرد و به خزیدن درآمد.

·        گویی شکاری پیش رو بو کشیده بود.

·        نگاهی در درازای راه انداختم و جوجه گنجشکی دیدم با خال زردی نزدیک نوک و کرک هایی بر سر.

·        از آشیان افتاده بود (باد درخت های توس را سخت تاب می داد) و بی حرکت نشسته بود و به سختی بال های کوچک تازه نیش زده اش را می گشود.

·        سگم آهسته به او نزدیک می شد که ناگهان گنجشک پیرِ سینه سیاهی از درختی در نزدیکی جاکن شد و چون سنگی پیش پوزه اش افتاد و سراپا ژولیده و به هم ریخته، با جیغی سوزناک و از ته دل دو باری رو به دهانِ گشوده ی تیزدندانش جست.

·        به نجات جوجه اش می شتافت و خود را سپر او می کرد…

·        اما سراپای بدن خُردش از ترس می لرزید، صدایش وحشی و خش دار شده بود، جان از تنش در می رفت و از خود می گذشت!

·        سگ چه هیولای بزرگی باید به چشمش آمده باشد!

·        ولی با این حال، نتوانسته بود روی شاخه ی بلند و امن خود بنشیند…

·        نیرویی زورمندتر از اراده از آن جا به زیر انداخته بودش.

·        سگم ـ  «تره زور» ـ ایستاد و پس پس رفت.

·        پیدا بود که او هم این نیرو را شناخته است. 

·        با شتاب سگ آشفته را فرا خواندم و آکنده از احترام دور شدم.

·        آری، نخندید!

·        من در برابر آن پرنده ی خُردِ دلاور، در برابر فوران عشق او آکنده از احترام شدم. 

·        فکر کردم که عشق، از مرگ و ترسِ از مرگ نیرومندتر است.

·        زندگی تنها به یاری آن پایدار می ماند و به جنبش در می آید.

پایان

·        آنچه تورگینف عشق می نامد، چیزی جز غریزه حفظ نوع نیست، که بر عقل و چه بسا حتی بر غریزه قدر قدرت حفظ نفس نیز لگام می زند.

 4

گفت:

«مرده است.»

گفت:

« والله شير نر هم بميرد.»

·        عبید رفته رفته از دیالک تیک غریزه و عقل پرده برمی دارد.

·        شاید خود او نمی داند که دلیل واکنش پسر چیست.

·        او فقط فکر می کند که شراب او را دچار رخوت کرده است.

·        شراب اما ـ قبل از همه ـ مغز را و نتیجتا عقل را برای مدتی حذف کرده است و لگام اندام را به دست غریزه سپرده است:

·        انسان به درجه حیوان سقوط کرده است.

·        فهم و فراستی در بین نیست.

·        غریزه نسبت به مرگ پدر در نهایت بی تفاوتی واکنش نشان می دهد.

·        «مرگ پدر که سهل است، شیرنر هم می تواند بمیرد.»

 5

گفتند:

« بيا تا بركشيمش‌.»

گفت:

«ناكشيده پنجاه من باشد.»

·        اکنو نه یکی، بلکه افرادی از او می خواهند که برای بیرون کشیدن جنازه پدر، دست به کار شود.

·        واکنش غریزه در غیاب عقل بهتر از این نمی تواند باشد:

·        عقل بی رمق افتاده به کنج میخانه تمام نیرویش را بسیج می کند تا مزه بریزد و به ساز غریزه برقصد:

·        «ناکشیده پنجاه من باشد!»

6

گفتند:

«بيا تا برخاكش كنيم.»

گفت:

«احتياج به من نيست.

اگر زر طلا ست من بر شما اعتماد كلي دارم.

برويد و در خاكش كنيد.»

·        پسر حتی تمایلی به تدفین پدر ندارد.

·        در غیاب عقل، نه از احساس مسئولیت، تکلیف و  وظیفه خبری هست و نه از کمترین اعتنا به هنجارهای اجتماعی، اخلاقی و مدنی.

·        «اگر فکر می کنید که پدر زر طلا ست، پیشکش شما، بروید و خاکش کنید!»

·        مزه پرانی غریزه در غیاب اکتیو عقل به همین می گویند.

·        حالا می توان حدس زد که با حذف عقل چه بر سر بنی بشر و جامعه و همبود بشری می آید.

·        بی دلیل نیست که بورژوازی واپسین و معاصر دیری است که با صرف میلیاردها دلار، عقل را به مصاف حیاتی ـ مماتی طلبیده و آتش در خاندان خرد در افکنده است.

·        دیری است که خردستیزی به گرایشی مسلط در جهان بینی بورژوازی واپسین و معاصر بدل شده و تخطئه بی امان شناخت و خرد و خودمختاری در دستور روز است.

مراجعه کنید به خرد، خردستیزی (ایراسیونایلسم)، بگلوله بستن مغزها و دفاع از خرد، در دستور روزبودن نقد گئورگ لوکاچ از خردستیزی (ایراسیونالیسم) در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

پایان