خود آموز خود اندیشی (۱۱۵۵)

 

شین میم شین

بوستان

باب سوم

در عشق و مستی و شور

حکایت هفتم

(دکتر حسین رزمجو، «بوستان سعدی»، ص  ۸۷)

ما به سوی آنچه دانش زمانه مان نموده، می رویم

 

 

چو عشق آمد، از عقل، دیگر مگوی

که در دست چوگان، اسیر است گوی.

معنی تحت اللفظی:

وقتی سر و کله عشق پیدا شود، عقل لنگ می اندازد و در می رود.

رابطه عشق با عقل، شبیه رابطه چوگان و گوی است.

همانطور که گوی تابع مجبور چوگان است، به همان سان هم عقل تابع مجبور و معذور عشق است.

 

نمی توان به سعدی حق نداد:

عشق

کارخانه مغز را از کار می اندازد و عاشق را بسان سگی به دنبال معشوق می کشد.

 

به همین دلیل

بشر هر چه خرتر و خردستیزتر باشد، به همان اندازه عاشق تر می شود.

 

دلیل تجلیل افراطی از عشق در ادبیات فئودالیستی، فاشیستی و فوندامنتالیستی هم همین محتوای ایراسیونالیستی (خردستیز) عشق است.

 

عشق یکی از فرم های بسط و تعمیم غریزه است.

 

سعدی

هم

 در این بیت شعر،

 میان غریزه و عشق علامت تساوی می گذارد و دیالک تیک غریزه و عقل را به شکل دیالک تیک عشق و عقل و دیالک تیک چوگان و گوی مسخ و مثله و مخدوش می کند و نقش تعیین کننده را از آن غریزه (عشق و چوگان) می داند.

سعدی

عشق را ضد دیالک تیکی عقل تصور می کند و در دیالک تیک عشق و عقل، عقل را اسیر و مغلوب عشق می داند.

 

البته عشق دیگری هم وجود دارد، مثلا عشق به حقیقت، که در تحلیل نهائی، با عشق به سعادت توده مولد و زحمتکش در سرتاسر تاریخ بشری تطبیق داشته است، که نه تنها ضدعقلی نیست، بلکه زاده بلافصل عقل است.

عشق در قاموس فروغ فرخزاد هم از طراز دیگری است.

 

حتی می توان گفت، که میان عقل و چنین عشقی رابطه علی (علت و معلولی) وجود دارد:

عشق به توده مولد و زحمتکش معلول خرد و شناخت عمیق قانونمندی های عینی هستی است.

عشق به حقیقت، نتیجه صعود بشر به قله تاریخا ممکن عقل است.

 

سعدی در نبرد عشق با عقل، عقل را ناتوان و محکوم به شکست محتوم می داند.

عقل، یعنی تفکر و شناخت.

عقل یعنی فلسفه.

در غیاب عقل، تمیز خوب از بد، زشت از زیبا ممکن نیست.

اما آنچه در قاموس سعدی و حافظ، نام عشق به خود می گیرد، خود فروختگی و سرسپردگی برده وار و نوکرمنشانه است.

چنین عشقی باید از روی جنازه عقل عبور کند و به انکار مطلق به اصطلاح «عاشق» برسد.

خودخواهی هر موجود زنده امری بنیادی و طبیعی است.

 

ادامه دارد.