سیری در شعری از حمید مصدق (3)

بازار برده فروشی در صدر اسلام

صفای گمشده

تحلیلی از شین میم شین 

چه انتظار عظيمي نشسته در دل ما

هميشه منتظريم و كسي نمي آيد

صفاي گمشده، آيا

براين زمين تهي مانده باز مي گردد؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        صفای گمشده، آیا بر این زمین خالی مانده برخواهد گشت؟  

1

·        اگر بتوان به ترفندی میان این دو بیت شعر مصدق رابطه معنوی و منطقی برقرار کرد، این تصور و یا این توهم پیش خواهد آمد که ملت منتظر چشم به راه کسی است که صفای گمشده را در کوله بار خود دارد.

·        احتمال این رابطه معنوی میان ایندو بیت شعر اما اندک است.

·        اما اگر به فرض چنین باشد، این قضیه به چه معنی خواهد بود؟

2

صفاي گمشده، آيا

براين زمين تهي مانده باز مي گردد؟

·        در این صورت باید به این نتیجه منطقی رسید که ملت منتظر نظر به پشت سر دارد و نه به پیش رو.

·        به عبارت دیگر، ملتی ارتجاعی و یا واپسگرا ست و نه ملتی پیشرفت طلب، ترقی خواه و احیانا انقلابی.

·        چون ملت منتظر در جست و جوی صفائی است که گوئی در ایام ماضی برقرار بوده و بعد به هر دلیلی، گم شده و اکنون باید پیدا و دوبارهبرقرار  شود.

·        این بدان معنی است که ملت منتظر در تلاش برای برگرداندن چرخ تاریخ به عقب است.

3

·        این انعکاس جامعه در آئینه ضمیر مصدق، انعکاسی رئالیستی است.

·        چون ملت منتظر متجسم در هر حزب و سازمان و گروه و دسته و هسته واقعا هم چشم به پشت سر دارد و نه به پیش رو.

الف

·        راستگراها از شاهپرست تا لیبرال نما، صفای گمشده را در ایام کوروش کبیر می جویند.

·        این را می توان فوندامنتالیسم ناسیونالیستی نوکرمآب نامید که در  ماهیت ارتجاعی اش تردیدی نیست.  

ب

·        سنتگراها از اشرافیت بنده دار و فئودال و روحانی تا بورژوازی واپسین و خرده بورژوازی سوار بر سمند باد، صفای گمشده را در صدر اسلام می جویند.

·        این را می توان فوندامنتالیسم اسلامی و یا شیعی نامید که   ماهیت ارتجاعی اش، اظهر من الشمس است.  

ت

·        چپ استالینیستی صفای گمشده را در عصر استالین می جوید و دود حسرت و آهش دمادم به سوی آسمان پر می کشد.

·        حسرتی تلخ به گذشته ای بر باد رفته که در ارتجاعیتش نمی توان تردید داشت، گیرم که در نهایت خریت، خود را هوادار پیشرفت اجتماعی جا می زند.

3

چه انتظار عظيمي نشسته در دل ما

هميشه منتظريم و كسي نمي آيد

صفاي گمشده، آيا

براين زمين تهي مانده باز مي گردد؟

·        مصدق اما به احتمال قوی میان این دو بیت شعر، رابطه معنوی از این قرار برقرار نمی کند.

·        او در بیت اول از پسیکولوژی ملی پرده برمی دارد:

·        از سنت انتظار عبث و بی ثمر، ولی سمج و جانسخت.

·        چون اگر خری حتی دو هزار و پانصد سال منتظر آمدن کسی باشد و او نیاید، بالاخره دست از انتظار عبث برمی دارد و پی کسب و کار خود می رود.

·        ملت منتظر اما به هیچ طریق و ترفندی حاضر به عبرت و تبعیت حتی از خر نیست.

4

صفاي گمشده، آيا

براين زمين تهي مانده باز مي گردد؟

·        نکته ابتکاری و نظری مهمتر در این بیت شعر مصدق این است که با گم شدن صفای کذائی، نه فقط ایرانزمین، بلکه کره زمین توخالی و تهی مانده است.

·        این بدان معنی است که مصدق نه ملی، بلکه بین المللی «می اندیشد.»

·        یعنی عامتر و کلی تر از آن «می اندیشد» که بتوان تصور کرد.

·        صفای کذائی از کل کره ی زمین رخت بربسته و گم شده است و شاعر می خواهد بداند که بالاخره برمی گردد و به قول حریفی، «کلبه احزان» ملت منتظر، گلستان می شود و یا نه.

·        ایکاش مصدق منظور خود را از صفای گمشده می گفت تا خواننده بالاخره دریابد که صفای گمشده چی بوده که تشکیل دهنده کل محتوای زمین بوده است.

·        شاید شاعر در ادامه شعر بگوید.

اگر زمانه به اين گونه،

پيشرفت اين است

مرا به رجعت تا غار مسكن اجداد

مدد كنيد كه امدادتان گرامي باد

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر زمانه ای از این دست، نشانه پیشرفت است، کمکم کنید که من به غار آبا و اجدادم برگردم.

1

·        انتقاد از در عقب به همین می گویند:

·        شاعر «انقلابی» از وضع موجود ناراضی است و زمانه خویش را به چالش می کشد، ولی در عین حال، اولین گلوله را نثار ران رهروان و پیروان می کند:

·        چون شوخی ـ شوخی و به طنز فئودالی، خواننده را به دنبال ماضی برباد رفته و از یاد رفته می فرستد.

·        چون صرفنظر از نیت باطنی شاعر، روان و روح و ضمیر خواننده در روند خوانش و هضم و جذب شعر حسرتی عظیم به ماضی کسب کرده است.

·        حسرتی به رجعت به مغاره های اجداد خویش.

·        اینکه هنوز چیزی نیست.

2

اگر زمانه به اين گونه،

پيشرفت اين است

مرا به رجعت تا غار مسكن اجداد

مدد كنيد كه امدادتان گرامي باد

·        شاعر حتی برای برگشت به مغاره های اجدادش به مدد این و آن نیاز دارد.

·        تئوری انفعال را بهتر از این نمی توان اشاعه داد و از ذلت ایدئولوژیکی خود بهتر از این نمی توان پرده برداشت:

·        چون رجعت به مغاره های اجداد، به معنی سقوط به قهقرا ست و برای سقوط قاعدتا نباید به مدد این و آن نیازی باشد.

·        انسان و حیوان که سهل است، هر صخره و سنگی می تواند به لنگری سقوط کند و رفته رفته سرعت گیرد.

·        البته بعضی از فضلای شکم سیر بی خیال به خرده خواهند گفت که این فرم شعر است برای انتقادی از وضع موجود.

·        باید معنی آن را درو کرد و فرم آن را دور انداخت.

3

اگر زمانه به اين گونه،

پيشرفت اين است

مرا به رجعت تا غار مسكن اجداد

مدد كنيد كه امدادتان گرامي باد

·        ایراد این اندرز فضلای شکم سیر بی خیال و خودخواه اولا این است که فرم در دیالک تیک فرم و محتوا هیچ واره نیست و نقش عظیمی به عهده دارد.

·        برتولت برشت هم از وضع موجود انتقاد می کند، ولی فرمی را بطور خودپو و یا آگاهانه برای انتقاد خود به خدمت می گیرد که خواننده و شنونده شعر و یا نثرش به جای رجعت به غار، به آینده پر بار می اندیشد.

4

·        ثانیا فرم هر چیزی در تحلیل نهائی به فرمان محتوا تعیین می شود.

·        این محتوای ایدئولوژیکی بینش شاعر است که به مفهوم «رجعت به غارمسکن اجداد» راه باز می کند.

·        دستکم گرفتن عناصر فرمال چیزها نه نشانه خردمندی و خردگرائی، بلکه نشانه بی خبری از دیالک تیک عینی هستی و نتیجتا نشانه بی خبری از خرد اندیشنده است.  

5

·        ثالثا شاعر عملا به تحقیر پیشرفت می پردازد.

·        تنفر از پیشرفت را اشاعه می دهد و بدیلی جز برگشت به غار اجداد نمی شناسد.

·        پیشرفت علیرغم هر عیب و نقصی، علیرغم هر پیامد دردناکی، پیشرفت است و هر شاعر انقلابی خواه و ناخواه به جانبداری از آن سینه سپر می کند.

·        برای اینکه توسعه اجتماعی همیشه فرم مارپیچی دارد و نه خطی.

·        هر پیشرفتی دیالک تیکی از فراز و فرود، دیالک تیکی از افت و خیز است.

·        هر پیشرفتی دیالک تیکی از سود و زیان است و در این دیالک تیک فراز و فرود، افت و خیز، سود و زیان، نقش تعیین کننده از آن فراز و خیز و سود است.

ادامه دارد.