فرهنگ مفاهیم فلسفی (ج) جبر (ضرورت) (۳)

پروفسور  دکتر گونتر کروبر

برگردان 

شین میم شین 

 

مفهوم «ضرورت» در فلسفه بورژوائی آغازین

 

۱

·     در عصر پیشرفت علوم طبیعی نوین و تدارک انقلابات بورژوائی در قرن هفدهم، مفهوم ضرورت، در فلسفه بورژوازی انقلابی آغازین، بر ضد اشراف فئودال نقش بسیار مهمی به عهده می گیرد.

 

۲

·     نمایندگان فلسفه ماتریالیستی در این زمان، با تکیه بر نتایج علوم طبیعی به ویژه علم مکانیک، آموزه ضرورت عینی در طبیعت را توسعه می دهند.

 

۳

·     اما آنها ـ به ویژه هوبس، اسپینوزا، هولباخ ـ  ضرورت عینی را مطلق می کنند و تصادف را یک مقوله صرفا سوبژکتیومحسوب می دارند، که گویا بیانگر ضرورتی هنوز ناشناخته است.

 

۴

·     به نظر آنان «در طبیعت چیزها، هیچ چیز تصادفی وجود ندارد و همه چیز پیشاپیش بنا بر ضرورت طبیعت الهی تعیین شده و چگونگی وجود و تأثیر آن مقرر گشته است.»

·     (اسپینوزا، «اتیک»، فصل اول، ص ۲۹)

 

۵

·     ضرورت مجرد و مطلق مورد نظر دترمینیسم مکانیکی، اگر چه به طور فرمال، تصادف را منکر می شود، ولی به قول انگلس، «ضرورت را تا حد یک پدیده تصادفی محض تنزل می دهد.

 

الف

·     اگر بودن شش دانه گندم در سنبل و نه پنج و یا هفت دانه، به همان سان مقدر شده که قانون حرکت منظومه شمسی و یا قانون تبدل انرژی.

 

ب

·     پس این بدان معنی است، که نه تصادف تا حد ضرورت ارتقا یافته، بلکه برعکس، ضرورت تا درجه تصادف تنزل پیدا کرده است.

 

پ

·     چنین درکی از ضرورت، نمی تواند علوم را از شر طبیعت شناسی تئولوژیکی و تله ئولوژیکی خلاص کند.

 

ت

·     زیرا نامی که ما به آن می دهیم (مثلا مشیت و اراده الهی، به زبان کالوین و یا آگوستین و یا قسمت به زبان ترکی و یا جبر می نامیم) برای علوم تقریبا یکسان است.»

·     (مارکس و انگلس، «کلیات»، جلد ۲۰، ص ۴۸۸)

 

۶

·     یک همچو برداشتی در پراتیک اجتماعی به فاتالیسم (تقدیر گرائی، سرنوشت گرائی) ختم می شود.

 

دیوید هیوم

 

 دیوید هیوم

(۱۷۱۱ ـ ۱۷۷۶)

فیلسوف، اقتصاددان و تاریخدان

از نمایندگان برجسته روشنگری انگلیس

از اقتصاددانان ما قبل اقتصاد کلاسیک

معلم کانت و از دوستان و همفکران آدام اسمیث

 

۱

·     درک ایدئالیستی ـ ذهنی از ضرورت، برای نخستین بار توسط هیوم مطرح می گردد.

 

۲

·     او ضرورت را به معنی پیوند عینی موجود میان پدیده های جهان واقعی نمی داند:

·     به نظر هیوم، «ضرورت عبارت است از برقرار کردن پیوند میان یک شیئ و آنچه که معمولا در فکر و یا در تصور از روی عادت، به دنبال آن می آید.»

 

۳

·     ضرورت عبارت است از تصور ذهنی ناشی از عادت انسانی که حوادث به لحاظ زمانی متوالی را به مثابه حوادث ضرورتا به هم پیوسته جلوه گر می سازد.

·     (هیوم «بررسی ئی در باره فهم انسانی» بخش هفتم)

 

ادامه دارد.