تمرین تفکر مفهومی (133)

سعدی

(دکتر حسین رزمجو: بوستان سعدی، ص 123 ـ 125)   

من آنم که چون حمله آوردمی

به رمح از کف انگشتری بردمی

ولی چون نکرد اخترم یاوری

گرفتند گردم چو انگشتری

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·   من همان کسی ام که وقتی حمله می کردم، بوسیله نیزه می توانستم انگشتری را از دست دشمن بردارم.

·       اما چون بخت یار نبود، بسان انگشتری در محاصره دشمن افتادم.

(دکتر حسین رزمجو: بوستان سعدی، ص 174 ـ 177)  

ز جور فلک دادخواه آمدم

در این سایه گستر پناه آمدم

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       برای شکایت از دست فلک ستمگر به این پناهگاه سایه گستر آمدم.

1

·       سعدی در این بیت نیز برای توجیه همکاری خویش با طبقه حاکمه (دربار) پای قوای موهوم (فلک ستمگر) را به میان می کشد:

·       می توان گفت که سعدی به توضیح ایراسیونالیستی (خردستیزانه) مسائل اجتماعی می پردازد.

·       کردوکار همیشگی حافظ همین است:

2

فلک به مردم نادان دهد زمام امور

تو اهل دانش و فضلی، همین گناهت بس

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       زمام امور را فلک به دست مردم نادان می دهد.

·       به تو نداده، چون تو دانائی و دانائی تنها گناهی است که تو داری.

·       حافظ هم در این بیت مسائل انسانی و اجتماعی را ایراسیونالیزه می کند و با توسل به قوای موهوم از قبیل فلک کذائی ماستمالی می کند و ضمنا هندوانه دانائی را به زیر بغل حریف می چپاند.

·       اما فلک چیست و از کجا اقتدار تقسیم قدرت سیاسی را کسب کرده است؟

·        

·       حافظ در ابیات دیگر به این پرسش نیز پاسخ خواهد داد.

·       در هر صورت یکی از فونکسیون های فلک تقسیم قدرت سیاسی است.

·       بر فونکسیون ستمگری فلک اکنون فونکسیون دیگری اضافه می شود.

·       به احتمال قوی، هرج ا که شاعر قصد نام نبردن از سوبژکت مربوطه را دارد، پای قوای موهوم را به میان می کشد.

3

دفتر دانش ما جمله بشویید به می

که فلک دیدم و در قصد دل دانا بود

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       دفتر دانش ما را به می بشویید.

·       چون دیده ام که فلک در پی صید دل دانا ست.

·       حافظ در این بیت نیز فلک را به دانش ستیزی متهم می کند.

·       فلک ظاهرا همان فونکسیونی را به عهده دارد که دستگاه تفتیش عقاید در قرون وسطی داشته است.

·       جالبتر از همه اما ره حلی است که خواجه شیراز عرضه می کند:

·       پیش به سوی میخواری و مستی و بی خبری!

·       برای اینکه فلک دشمن دانش و دانائی است.

4

هر دم از درد بنالم، که فلک هر ساعت

کندم قصد دل زار به آزار دگر

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       هر لحظه از درد به خود می پیچم.

·       برای اینکه فلک دل زارم به آزاری دیگر می آزارد.

·        

·       حالا بیا و فانتزی بیار و منظور خواجه را از مفهوم فلک دریاب.

·       شاید باز هم فلک به دلیل دانائی خواجه قصد آزار دل زار او را دارد.

·       تأثیر منفی و مخرب این جور شعرها گیج و سر در گم کردن هرچه بیشتر خواننده است.

·       کسی دیگر به دنبال علت درد نمی گردد.

·       فلک کذائی علت هر چیز جا زده می شود و چون کاری بر ضد فلک موهوم و نامرئی نمی توان کرد، پس درد هم بی درمان می ماند.

5

فغان که با همه کس، نرد کینه باخت فلک

که کس نبود که دستی از این دغا ببرد

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       پناه بر خدا از دست این فلک که با همه سر خصومت دارد و کسی نیست که بر این دغل در قمار زندگی غالب آید.

·        

·       حافظ در این بیت نیز از درد انتزاعی دم می زند و همه کاسه کوزه ها را بر سر فلک کذائی خرد و خراب می کند.

·       فلک بدین طریق، به مثابه نیروی چیره ناپذیر بدخواه و کین توز جا زده می شود.

6

مهـندس فـلـکی راه دیر شش جهتی

چـنان ببست که ره نیست زیر دیر مغاک

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       مهندس فلکی همه راه ها به سوی دیر مغاک را از 6 جهت بست و بنی بشر در بن بست ابدی گیر کرد.

·        

·       حافظ در این بیت خصلت و علت اجتماعی بن بست انسان ها را ایراسیونالیزه می کند و به گردن قوه موهوم نامرئی و دسترس ناپذیر فلک می اندازد.

·       بدین طریق برای هیچ مسئله ای راه حلی متصور نیست.

·       چاره تسلیم است و بس.

7

·       البته حافظ شاعری خردستیز است و از خردستیزان همه چیز می توان انتظار داشت به غیر از پرنسیپ و اصولیت.

دریای اخـضر فـلـک و کشـتی هـلال

هسـتـند غرق نعـمـت حاجی قوام ما

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·       دریای سز فلک و کشتی هلال ماه غرق نعمت حاجی قوام ما هستند.

·        

·       اکنون دیگر از قدر قدرتی فلک خبری نیست.

·       حاجی قوام کذائی قدر قدرت تر از فلک کذائی است.  

8

بیا تا گـل برافـشانیم و می در ساغر اندازیم

فـلـک را سقـف بـشـکافیم و طرحی نو دراندازیم

·       معنی تحت اللفظی این بیت:

·       بیا تا گل افشانی کنیم و می در ساغر ریزیم.

·       بعد سقف فلک را بشکافیم و طرح نوینی در افکنیم.

·        

·       حافظ در این بیت مستانه رجز سر می دهد و از فلک ستیزی دم می زند و از برافکندن طرح نوین.

·        

·       جماعت خوش خیال حتما همین بیت خواجه را ازبر می کنند و از انقلابیگری خارق العاده خواجه دم می زنند.

·        

·       همه مفاهیم ارتجاعی، خرافی و ایراسیونالیستی سعدی در کارگاه ایدئولوژیکی حافظ حسابی سوهان می خورند، تکمیل، بازسازی و تحکیم می شوند و با تردستی خارق العاده ای به ضمیر کرخت توده عقب مانده جامعه نفوذ داده می شوند و آن چنان تأثیر فکری ویرانگری اعمال می کنند که هنوز هم که هنوز است، تفکر علمی چیزی از جنس کیمیا ست.

·       حافظ وارونه سازی زبردست و کار آزموده است.

   

9

از چنگ منش اختر بد مهر بدر برد

آری، چه کنم، فتنه دور قمری بود

·       حافظ در این بیت از دست دادن چیزی را به گردن قوه ی موهوم دیگری به نام اختر نامهربان می اندازد و تئوری تسلیم خود را به گوش خواننده می خواند و بلحاظ ایدئولوژیکی تخدیر می کند.

10

ای شهنشاه بلند اختر، خدا را همتی

تا ببوسم، همچو اختر خاک ایوان شما

·       همان اختر نامهربان اکنون با بنده و غلام و کنیز و نوکر پابوس شاهنشاه چلقوز تنزل می یابد و نوکر وارگی و پابوسی تبلیغ می گردد.

·       تعجبی ندارد که در کشور حافظ مرض مسری دست بوسی و دست به سینه ایستی همچنان و هنوز رواج وسیع و فراگیر دارد.

  

11

ز اخترم نظری سعد در ره است که دوش

میان ماه و رخ یار من مقابله بود

·       حافظ در این بیت، دیدار با یار خود را نیز ایراسیونالیزه می کند:

·       علت اینکه یار به دیدار خواجه آمده، نه در زمین، نه در جامعه، بلکه در گردش فلکی، در نظر مساعد اختر شخصی خواجه جسته می شود.

·       تا دلتان بخواهد خرافه.

ادامه دارد.