سیری در شعر «عصیان بندگی» از فروغ فرخزاد (22)

فروغ فرخزاد

(1313 ـ 1345)

(1934 ـ 1966)

عصیان 

(۱۳۳۶)  

تحلیلی از شین میم شین

3

آفریدی خود تو این شیطان ملعون را

عاصی اش کردی و او را سوی ما راندی

·        فروغ خود خدا را مسبب عصیان ابلیس می داند.

·        فروغ در این مورد از تئولوژی فاصله می گیرد و تئوری خاص خود را در این زمینه نمایندگی می کند:

·        بنظر فروغ خدا به دلیل خود خواهی و خردستیزی ملک مقرب خود را به تنگ می آورد و عاصی می کند.

·        در این استنباط فروغ رابطه ابلیس و خدا به رابطه زن و مرد در جامعه ایران شباهت عمیقی پیدا می کند:

·        جماعت مرد هم چه بسا به دلیل خود خواهی و خردستیزی، جماعت زن را به تنگ می آورند و عاصی می سازند.

·        (البته در حالات استثنائی عکس این روند و روال هم صورت می گیرد.)

4

آفریدی خود تو این شیطان ملعون را

عاصی اش کردی و او را سوی ما راندی

·        خدا پس از عاصی کردن ابلیس، برای نجات از شر او، نخست او را نفرین و بعد طرد می کند و به جان بنی بشر می اندازد.

·        تناقض منطقی تئولوژی نیز همین جا ست:

·        خدا ابلیس را وسیله وسوسه بنی بشر قرار می دهد و بعد کسانی را که به وسوسه ابلیس تن در داده اند به عذاب الیم محکوم می کند.

·        در همین مورد چندین تناقض منطقی مطرح می شود:

الف

·        تناقض اول این است که بدون مشیت الهی هیچ پدیده ای پدید نمی آید.

·        اگر خدا نخواهد نه ابلیس می تواند کسی را وسوسه کند و نه کسی وسوسه می شود.

ب

·        تناقض دوم عبارت از این است که اگر وسوسه بنا بر مشیت الهی رخ می دهد، به چه دلیل باید بنده اغفال گشته مجازات شود؟

ت

·        تناقض سوم عبارت از این است که چرا نه علت، بلکه معلول به مؤاخذه کشیده می شود:

·        چرا نه وسوسه گر، بلکه وسوسه شونده به عذاب الیم محکوم می شود؟

5

·        تئولوژی برای نجات از این تناقضات منطقی به دیالک تیک جبر و اختیار متوسل می شود تا خود را از مخمصه نجات دهد:

·        تئولوژی مشیت الهی را به مثابه جبر جا می زند و برای بنی بشر اختیار قائل می شود.

·        بدین طریق انسان از سیطره مطلق الهی تا حدودی رهائی می یابد تا مرتکب خطا شود و به دلیل خطا مجازات گردد.

6

این تو بودی، این تو بودی، کز یکی شعله

دیوی این سان ساختی، در راه بنشاندی

·        فروغ بر طبق آیات قرآن برای ابلیس منشاء آتشین قائل می شود:

·        بنظر فروغ خدا ابلیس را از شعله آتش آفریده است.

·        دلیل نافرمانی ابلیس هم به روایت قرآن همین بوده است:

·        بنظر ابلیس آتش ارجمندتر از خاک است و ملکی که منشاء آتشین دارد نباید در مقابل حوا و آدم که منشاء خاکی دارند، سجده کند. 

·        در همین دلیل منسوب به ابلیس کذائی راسیسم (نژاد پرستی)  لانه کرده است.

·        پیامبر اسلام به هنگام تبلیغ دین جدید با رقیب نیرومندی به نام آئین زرتشت مواجه بوده که آتش را مقدس می دانست.

·        به احتمال قوی قائل شدن منشاء آتشین به ابلیس از سوی پیامبر، ابلیس واره جا زدن آئین زرتشت بوده است.

ادامه دارد.