سیری در جهان بینی عمر خیام (13)

عمر خیام 

(427 ـ 510)

(1048 ـ 1131)

  تحلیلی از شین میم شین

  تحلیل رباعی بیست و سوم

ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

رو، شاد بزی، اگرچه برتو ستمی است 

با اهل خرد باش که اصل تن تو

گردی و نسیمی و غباری و دمی است  

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        ترکیب عناصر چهارگانه ی مادی جهان (آب، آتش، باد، خاک) فقط لحظه ای می تواند به کام تو باشد.

·        برو و شاد زندگی کن، حتی اگر خوشگذرانی ستمی بر تو باشد.

·        ضمنا با خردمندان همنشین باش.

·        برای اینکه اصل و اساس اندام تو، آمیزه ای از گرد و غبار و نسیم و نفسی است.

1

ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        خیام در این مصراع رباعی، بلحاظ جهان بینی، موضع ماتریالیستی اتخاذ می کند و جهان را ترکیبی از عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) می داند.

·        نخستین فلاسفه یونان باستان نیز در توضیح پدیده های طبیعی از پذیرش اصل مادی وحدتمند آغاز به کار می کنند.

·        این اصل وحدتمند منشاء تنوع بی پایان پدیده های طبیعی محسوب می شود، که بنظر آنان از یکی از عناصر زیر تشکیل می یابد:

الف

 تالسِ میلتوسی (624 ـ 546 ق. م.)

فیلسوف مکتب مَلَطی

از فلاسفه طبیعت یونان باستان

دولتمدار

ریاضی دان

ستاره شناس

مهندس

بنظر ارسطو، مؤسس فلسفه و علم بطور کلی بوده است.

او و همگنانش را فلاسفه ماقبل سقراطی می نامند

·        این اصل وحدتمند بنظر تالس از آب تشکیل می یابد.

ب

 اناکسی مندر ملطی (610 ـ 547 ق. م.)

همراه با تالس و آناکسی منس نماینده اصلی جنبش فلسفی موسوم به روشنگری ایونی و یا فلسفه طبیعت ملطی

جهانتصویر آناکسی مندر

مؤسس تئوری اوولوسیون

از فلاسفه ما قبل سقراطی

·        این اصل وحدتمند بنظر آناکسی مندر از آپایرون  («بی حد و مرز»، ماده جهانی بی حد و مرز، بی انتظام و ابدی) تشکیل می یابد.

ت

 آناکسی منس (585 ـ 528 ق. م.)

فیلسوف مکتب مَلَطی

از فلاسفه طبیعت یونان باستان

ستاره شناس

او و همگنانش را فلاسفه ماقبل سقراطی می نامند

تالس، آناکسی مندر و آناکسی منس مؤسسین مکتب ایونی (قدیمی ترین مکتب فلسفی) محسوب می شوند.   

·        این اصل وحدتمند بنظر آناکسامنس از هوا تشکیل می یابد.

پ

 هراکلیت (550 ـ 480 ق. م.) 

فیلسوف ماقبل سقراطی یونان

افق فلسفی هراکلیت:

تجربه و دانش

شدن و فنا شدن

وحدت و تضاد

کاینات و آتش

واژه و روح

دولتشهر و حقوق مدنی

انسان و خدا

عقل و جهل

جملات قصار:

در هیچ رودی نمی توان دو بار شنا کرد

تضاد، پدر همه چیزها ست!

·        این اصل وحدتمند بنظر هراکلیت از آتش تشکیل می یابد.

·        این فلاسفه همگی می کوشند، که جهان را بدون توسل به اندیشه آفرینش، بر بنیان این «مواد اولین»  توضیح دهند.

·        خیام در این مصراع نیز همین اصل مادی را به مثابه ترکیبی از آب و آتش و باد (هوا) و خاک می داند.

·        خیام بدین طریق حساب خود را از جهان بینی ایدئالیستی (مذهبی) حاکم جدا می کند و در مقابل آن قرار می گیرد.

·        مبارزه این دو جهان بینی به قدمت بشریت بوده است و در همه جای جهان همیشه تاریخ شعله کشیده است و کماکان نیز شعله می کشد.

2

ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        خیام بر آن است که ترکیب عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) فقط لحظه ای به کام تو ست.

·        منظور خیام از این حکم هشدارنده چیست؟ 

3

·        برای درک منظور خیام باید دیالک تیکی را پیدا کرد که او در این مصراع بطرزی مسکوت بسط و تعمیم می دهد.

·        اما چگونه می توان دیالک تیک گمشده را پیدا کرد؟

·        برای پیدا کردن دیالک تیک مورد نظر خیام باید به این مصراع دقتی دو چندان مبذول داشت.

4

 ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        از مفهوم «ترکیب» می توان دریافت که خیام دیالک تیک تجزیه و تحلیل و ترکیب را، دیالک تیک آنالیز و سنتز را در نظر داشته است.

·        مراجعه کنید به دیالک تیک انالیز و سنتز در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

http://hadgarie.blogspot.de/2013/03/1_1.html

·        در فلسفه ماتریالیستی خیام، اندام انسانی از ترکیب اجزا و عناصر مادی چهارگانه تشکیل شده است:

·        اندام انسانی تجسم دیالک تیک جزء و کل است.

·        در اسطوره تئولوزیکی آفرینش نیز جبرئیل به فرمان خدا تندیس حوا و آدم را از گل می سازد که آمیزه ای از خاک و آب و هوا ست و بعد خدا در کالبد آندو روح (هوا، باد) می دمد.

·        خدا بزعم پیامبر اسلام، قبلا اجنه و ملائکه را از آتش ساخته است.

·        بدین طریق همان عناصر چهارگانه مورد نظر فلاسفه یونان و خیام بکار گرفته شده اند:

·        آب، آتش، باد، خاک

5

ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        اما هیچ ترکیبی در جهان یافت نمی شود که روزی تجزیه نشود و هیچ جزئی (عنصری) یافت نمی شود که ترکیب نشود.

·        دیالک تیک تجزیه و ترکیب و دیالک تیک جزء و کل به همین دلیل دیالک تیک های عینی اند و کسی نمی تواند جزئی بدون کلی و تجزیه ای بدون ترکیبی پیدا کند.

·        تجزیه و ترکیب همیشه و همه جا پیوند دیالک تیکی ناگسستنی با هم دارند، دو ضد وحدتمند اند.

·        ترکیب عناصر چهارگانه و تشکیل اندام انسانی نیز بنظر خیام و بدرستی، پس از مدتی دچار تجزیه و تلاشی می شود و به عناصر اولیه (آب، آتش، باد، خاک) مبدل می گردد، تا دو باره در سیستمی دیگر کل دیگری را تشکیل دهند.

·        به همین دلیل است که آموزش متد دیالک تیکی ضرورت مبرم دارد.

·        بدون تسلط به این متد، درک حتی مصراعی از شاعری و یا حکمی از حکیمی دشوار و یا حتی محال می گردد.

6

رو، شاد بزی، اگرچه برتو ستمی است

·        معلوم نیست که خیام به زور قافیه مفهوم «ستم» را بکار برده و یا منظورش واقعا همین است:

·        شاد زیستن به معنی ستمکشی!

·        برای تأمل روی این مصراع بهتر است که آن را هم مورد تحلیل دیالک تیکی قرار دهیم:

7

رو، شاد بزی، اگرچه برتو ستمی است

·        خیام در این مصراع دیالک تیک لذت و ریاضت را به شکل دیالک تیک واره همه چیز و هیچ تخریب می کند.

·        خیام طرفدار کیش لذت است.

·        بنظر او کسی که زندگی غرقه در لذت دارد، بدترین ستم بر چنین کسی، پیر گشتن و مردن و تجزیه شدن است.

·        ولی خیام چاره ای جز لذت کوتاهمدت نمی داند و علیرغم ستم واره بودن زندگی مبتنی بر لذت، همان را توصیه می کند.

8

با اهل خرد باش

·        خیام ضمنا همنشینی با اهل خرد را توصیه می کند.

·        خرد یکی از مفاهیمی است که همیشه وجود داشته است، ولی نه به معنی راستینش.

·        خرد یکی از مفاهیم حک حرمت شده از طرف هر پتیاره ای است.

·        کثیف ترین و فرومایه ترین مبلغان خرافه و خریت نیز مادام العمر سنگ خرد به سینه زده اند و می زنند.

·        احتمالا منظور خیام از اهل خرد، کسانی اند که دم غنیمت می دانند، قید گذشته و آینده می زنند و زندگی مبتنی بر لذت پیشه می کنند.

9

که اصل تن تو

گردی و نسیمی و غباری و دمی است  

·        خیام با تکتیر این حکم، چندین هدف را نشانه می گیرد:

10

·        او اولا اصل اندام بشری را، عناصر اولیه وجود او را برمی شمارد:

·        گرد و غبار و نسیم و نفس

·        اندام انسانی و هر چیز دیگر همیشه و مادام العمر دیالک تیکی از تجزیه و ترکیب است:

·        یعنی در تجزیه و ترکیب مدام است.

·        هر لحظه ذرات مرئی و نامرئی بیشماری را از دست می دهد (تجزیه) و هر لحظه مواد جدیدی در کارخانه های غول آسای سلولی بدن ترکیب (سنتز) می شوند و حجم و وزن اندام کاهش و یا افزایش می یابد.

·        اگر مفهوم اصل در این حکم خیام را با مفهوم اصل در فلسفه فلاسفه یونان مقایسه کنیم، به فلسفی بودن این رباعی خیام پی می بریم.

11

·        خیام ضمنا صحت تئوری مبتنی بر کیش لذت خود را استدلال و اثبات می کند:

·        خوش باش، چون به گرد و غبار و  نسیم و نفسی بدل خواهی شد و جز این چیزی از تو باقی نخواهد ماند.

·        خیام با قطب دیالک تیکی ترکیب رباعی خود را شروع کرده بود و با قطب دیالک تیکی تجزیه به پایان می رساند.

·        حق با ما بود:

·        خیام دیالک تیک تجزیه و ترکیب (انالیز و سنتز) را در مد نظر داشته است.  

پایان