دترمینیسم (تعین مندی گرائی) (1)

پروفسور دکتر گونتر کروبر
برگردان شین میم شین

• دترمینیسم عبارت است از آموزش فلسفی پیوند عینی و اشتراط متقابل کلیه ابژکت ها، روندها و غیره طبیعت، جامعه و تفکر بر مبنای قوانین عینی.

• دترمینیسم ـ به معنی محدود کلمه ـ عبارت است از آموزش پیوندهای علی (علت و معلولی) عام کلیه چیزها و پدیده ها.

I
فرم های مختلف دترمینیسم فلسفی

1

• دترمینیسم اتمیستی فعال

2

• دترمینیسم مکانیکی

3

• دترمینیسم ایدئالیستی ـ عینی

4

• دترمینیسم ریاضی

5

• دترمینیسم ماتریالیستی

6

• دترمینیسم دیالک تیکی

• از آنجا که دترمینیسم فلسفی به پژوهش پیوندهای علی و قانونمند چیزهای واقعی می پردازد و توضیح آنها را بر مبنای اصول ماورای طبیعی، غیرمادی و امثالهم مطرود می داند، با کردوکارهای متدئولوژیکی اصلی هر پژوهش و شناخت علمی مطابقت دارد.

• دترمینیسم فلسفی تنها بر شالوده ماتریالیستی می تواند به عنوان موضعگیری فکری قاطع، قابل بسط و بهره گیری در کلیه عرصه های واقعیت عینی بکار رود.
• تصورات مربوط به نحوه و نوع تعین هر حادثه ای در واقعیت عینی، در طول تاریخ فلسفه و علوم منفرد از توسعه و تکامل مداوم برخوردار بوده است.

II
دترمینیسم ماتریالیستی

• دترمینیسم ماتریالیستی دراین سیر تکاملی هم بر ضد نظریات ایدئالیستی در باره تعین مندی جهان مبارزه کرده و هم بر ضد ایندترمینیسم (تعین مندی ستیزی)

• دترمینیسم ماتریالیستی همواره با علوم پیشرفته زمان خود در پیوند بوده، نظریات خود را بر اساس دستاوردهای علوم تدوین کرده و به تعمیم فلسفی معارف حاصله پرداخته است.
• از این رو می توان بر مبنای مراحل مختلف پیشرفت علوم، مراحل مختلف توسعه درک دترمینیسم شناسی را از هم تمیز داد:

1
دترمینیسم در فلسفه طبیعت

فلاسفه طبیعت

• نظریات فلاسفه طبیعت در یونان باستان (تالس، هراکلیت، آناکسی مندر، آناکسی منس) با درک دیالک تیکی ابتدائی و همزمان ماتریالیستی تعین مندی جهان مطابقت دارند.

• نمایندگان «فلسفه طبیعت» جهان را ناشی از جوهراولیه مادی (آب، آتش، اپایرون و یا هوا) می دانستند و پیدایش فرم های مختلف و متنوع مادی را نتیجه تبدلات قانونمند آن می پنداشتند.

2
دترمینیسم در پوتاگوریسم

• پوتاگوریست ها ـ برخلاف موضعگیری ماتریالیستی فلاسفه طبیعت ـ نماینده درک ایدئالیستی ـ عینی دترمینیسم بودند.

• آنها بر انگیخته ازموفقیت های اولیه بزرگ تفکر ریاضی، اهمیت روابط ریاضی را در جهان عینی مطلق می کردند و عدد را اصل اولیه می دانستند و علت کلیه انواع وجود را در ساختار ریاضی جهان می دیدند، که گویا ناشی از هارمونی الهی بوده است.

• در حالیکه درفلسفه طبیعت یونان باستان، اندیشه شدن پویا و تعین مندی مادی آن در کانون توجه قرار داشت، پوتاگوریست ها نظام ابدی، تغییرناپذیر و ایستای وجود را در مد نظر داشتند.
• دترمینیسم ریاضی پوتاگوریست ها نه تنها حاکی از وابستگی آنها به جهان بینی مذهبی است، بلکه علاوه برآن، نشاندهنده این واقعیت امر است که اگر فرم مشخصی از دترمینیسم، تنها دستاوردهای علم واحدی را منشاء قرار دهد و آنها را بطور یکجانبه مطلق سازد، به چه محدودیت هائی دچار خواهد شد.

3
دترمینیسم در فلسفه افلاطون

• درک ایدئالیستی دترمینیسم در آموزش ایده ای افلاطون ادامه حیات یافت.
• بنا بر آن تعین مندی هر شیئ و هر حادثه مادی ناشی از تبدیل ایده متناسب به ماده است.

3
دترمینیسم در اتمیسم

دموکریت

• در درک ماتریالیستی اتمیسم یونان، اندیشه تعین مندی مادی فراگیرطبیعت مجددا مطرح می گردد:
• در آموزش اتمیستی دموکریت در باره سقوط مستقیم («غیرآزاد») اتم ها، همه حوادث بنا بر ضرورتی بی چون و چرا وقوع پیدا می کنند و هیچگونه تصادفی امکان پذیر نیست.

اپیکور

• اپیکور این گرایش مبتنی بر فاتالیسم (تقدیرگرائی) مشروط را رد می کند و وجود عینی تصادف را نیز برسمیت می شناسد و اعلام می کند که اتم ها می توانند در سقوط خود از خط مستقیم منحرف شوند.

• درک اتمیستی دترمینیسم، فرم تاریخی آغازین دترمینیسم مکانیکی بوده است:
• همه حوادث به نظر اتمیسم، از خواص مکانیکی اتم ها ناشی می شوند، که تحت تأثیر فشار و ضربه بر همدیگر تأثیر می گذارند.
• دترمینیسم اتمیستی جهان باستان، علیرغم محدودیت علمی زمان خود، برای شناخت عقلی طبیعت، از اهمیت بزرگی برخوردار بوده است:
• دترمینیسم اتمیستی جهان باستان در پی کشف علل مادی حوادث بوده، هم پیدایش اشیاء از عدم و نیستی را رد می کرده و هم توضیح تله ئولوژیکی (غایت مند) جهان را.

4
دترمینیسم در فلسفه ارسطو

• ارسطو، هم آموزش ایده ای افلاطون را مورد انتقاد قرار می دهد و هم دترمینیسم اتمیستی دموکریت را.

• او نظریه ماتریالیستی را مبنی بر اینکه از عدم و نیستی چیزی پدید نمی آید، می پذیرد.
• اما در آموزش خود راجع به انواع مختلف علت، سرانجام علل مادی و مؤثر را تابع انتله شی می داند:
• او انتله شی را باعث و بانی هدف و فرم می داند.
• او عالی ترین انتله شی را خدا می داند که محرک و علت اولیه هر نوعی از وجود و شدن است.

• مراجعه کنید به انتله شی در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

ادامه دارد