مقوله «ساقی» در آثار خواجه شیراز (3)

تحلیلی از 

شین میم شین

ساقیا دیوانه ‌ای چون من کجا در بر کشد

دختر رز را که نقد عقل، کابین کرده ‌اند؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        ساقی، کدام دیوانه ای، دختر تاک را، که مهریه اش، عقل ناب است، بسان من در برمی کشد؟

1

ساقیا دیوانه ‌ای چون من کجا در بر کشد

دختر رز را که نقد عقل، کابین کرده ‌اند؟

·        خواجه در این بیت، دیالک تیک سوبژکت و اوبژکت را به شکل دیالک تیک حامل و محمول و یا ساقی و می بسط و تعمیم می دهد.

·        مقوله ساقی در مواردی از این دست، نتیجه تجرید همه زحمتکشانی است که در خرابات، میخانه ها، عشرت خانه و مجالس عیش و نوش، آب و شراب و سکس و لاس و لیس و غیره سرو می کنند.

·        در مقولات خواجه از قبیل ساقی و مغبچه و پیر مغان و غیره، سیر و سرگذشت ستمی تبیین می یابد که بر اقلیت مذهبی ستمکش زرتشتی، پس از سیطره اشرافیت بنده دار و فئودال و روحانی تحت هژمونی بیگانگان روا داشته اند.

·        صفحه ای سرشته به ننگ و شرم و اشک و اندوه و آه.

2

ساقیا دیوانه ‌ای چون من کجا در بر کشد

دختر رز را که نقد عقل، کابین کرده ‌اند؟

·        خواجه در این بیت، ساقی را به عنوان صاحب دانش تجربی در زمینه میخواران، مورد خطاب قرار می دهد و خود را به عنوان میخواره ای تماعیار جا می زند و می پرسد:

·        کدام دیوانه ای بسان او، دختر رز را در آغوش می گیرد؟

·        خواجه در این بیت، ضمنا دیالک تیک مولد و مولود را، دیالک تیک مادر و دختر را به شکل دیالک تیک تاک و انگور بسط و تعمیم می دهد و در برکشیدن کوزه شراب را به در برکشیدن دختر رز تشبیه می کند.

·        تصور و تصویری که می توانست سرشار از زیبائی هومانیستی باشد، زیر قلم خواجه به رابطه مبتنی بر شهوت و سکس و پورنو منتهی و مبتذل می شود.

3

ساقیا دیوانه ‌ای چون من کجا در بر کشد

دختر رز را که نقد عقل، کابین کرده ‌اند؟

·        خواجه علاوه بر اینها، زهر ایراسیونالیستی خود را به کام خواننده و شنونده غزل خویش می ریزد:

·        مهریه دختر رز، عقل محض است.

·        یعنی می بمراتب ارجمندتر از عقل اندیشنده است.

·        به همین دلیل، کسی که دختر رز را در برمی گیرد، به ازای آن عقل محض به درد نخور را فدا می کند.

·        خواجه این اندیشه ایراسیونالیستی را بکرات، در فرم های متنوع تکرار می کند:

·        او دیالک تیک غریزه و عقل را به شکل دوئالیسم می و عقل تخریب می کند و نقش تعیین کننده را از آن غریزه (می) می داند.

·        این هنوز تمامی زهر ایراسیونالیستی خواجه در این بیت نیست.

4

·        خواجه برای تأکید بر تقدم می بر عقل، بکرات به جای عقل از عقل محض، عقل کل و غیره استفاده می کند تا عقل را حتی الامکان تحقیر و تخریب کند و از عرصه بدر راند.

·        یکی از دلایل مورد پسند اراذل فاشیستی و فوندامنتالیستی قرار گرفتن خواجه، همی گرایش ایراسیونالیستی شدید و آشکار او ست.

·        سعدی در این زمینه صدها بار خردگرا تر از خواجه است.

5

ساقیا پیمانه پر کن، زانکه صاحب مجلس است

آرزو می ‌بخشد و اسرار می‌ دارد، نگاه

·        معنی تحت اللفظی:

·        ساقی پیمانه را پر کن.

·        برای اینکه میزبان است که آرزو را می بخشد، ولی اسرار را حفظ می کند.

·        خواجه در این بیت، دیالک تیک راز و آرزو را توسعه می دهد و میزبان را به دلیل آرزو بخشی و راز نگهداری می ستاید.

·        «بخشیدن» در این بیت  به احتمال قوی به معنی بر آورده کردن به کار رفته است:

·        منظور خواجه این است که میزبان، آرزوی میهمان را بر آورده می سازد و اسرار او را نگه می دارد.

·        این احتمالا بدان معنی است که میزبان چک سفید صادر می کند:

·        هر کس هر چه خواست، در یافت می کند و هر چه خواست، بر سر آن چیز در می آورد.

·        خر تو خر به تمام معنی است.

·        با این حال، همه عیاشان پارسا می مانند و کسی از کثافتکاری های شان پرده برنمی دارد.

·        میزبان محرم اسرار عیاشان است.

·        در ادامه این غزل کوتاه، شاید مسئله روشن تر شود:  

6

جنت نقد است اینجا عیش و عشرت تازه کن

زانکه در جنت خدا بر بنده ننویسد گناه

·        معنی تحت اللفظی:

·        این بهشت نقد است.

·        بنابرین، عیش و عشرت را تجدید کند.

·        برای اینکه در بهشت، خدا بر بنده گناه نمی نویسد.

·        اکنون معنی بیت اول تصریح می شود:

·        عیش و عشرت بی حد و حصر و بی بند و بار در دستور روز است.

·        جنت نقد نصیب عیاشان شده است تا هر چه دل شان می خواهد بکنند.

·        نه قاعده ای و نه قانونی، نه اخلاقی و نه هنجاری.

·        آنارشی به تمام معنی.

7

ساز چنگ آهنگ عشرت، صحن مجلس، جای رقص

خال جانان، دانهٔ دل، زلف ساقی، دام راه

·        معنی تحت اللفظی:

·        اسباب عیش و عشرت همه آماده است:

·        چنگ، آهنگ خوشگذرانی می نوازد.

·        صحن مجلس به میدان رقص بدل شده است.

·        خال روی زیبا به دانه ای برای شکار مرغ دل استحاله یافته است و زلف ساقی به دامی بر سر راه  دل بدل شده است.

·        یکی از معانی مقوله ساقی در قاموس حافظ، اکنون روشن می شود:

·        ساقی فقط آب و شراب سرو نمی کند.

·        ساقی خود نیز یکی از آلات عیش و نوش است.

·        و چون میزبان، خودی است، بر سر ساقی هر بلائی می توان در آورد.

·        ستم هزاران فرم دارد.

·        این هم یکی از فرم های ستم و ستمگری است.

8

دور از این بهتر نباشد ساقیا عشرت گزین

حال از این خوشتر نباشد حافظا ساغر بخواه

·        معنی تحت اللفظی:

·        دور مجلس نمی تواند بهتر از این باشد.

·        پس ساقی برای خوشگذرانی آماده شو.

·        حال هم نمی تواند بهتر ازاین باشد.

·        پس حافظ، ساغر بخواه.

·        این ساقی بیشک نمی تواند ساقی کذائی کوثر کذائی باشد.

·        ما در این جور غزل های خواجه با اشرافیت غلامدار (خواجگان) و فئودال و روحانی سر و کار داریم که هنری جز انگل وارگی، مفتخوری، علافی و عیاشی ندارد.

·        دیری است که بورژوازی واپسین و معاصر نیز به روز همین ها افتاده است.

·        اگر نگاهی به فیلم های هالی وود و غیره بیندازیم، وجه مشترک همه طبقات اجتماعی واپسین روشن می گردد.

·        افراط خارق العاده در سکس و مواد مخدر و جنایت و جنگ و و قتل و غارت.  

ادامه دارد.