مقوله «رقیب» در آثار خواجه شیراز (66)

تحلیلی از شین میم شین 

عجب از لطف تو ای گل که نشستی با خار

ظاهرا مصلحت وقت در آن می ‌بینی

·        معنی تحت اللفظی:

·        از لطف تو در شگفتم که با خار همنشین شده ای.

·        شاید مصلحت دور و زمانه را در همین همنشینی دیده ای.

1

عجب از لطف تو ای گل که نشستی با خار

ظاهرا مصلحت وقت در آن می ‌بینی

·        تفاوت سعدی خردگرا با حافظ خردستیز در همین بیت آشکار می گردد:

·        در قاموس سعدی هستی جولانگاه دیالک تیک عینی است:

گل و خار و گنج و مار و زشت و زیبا با هم اند.

·        در قاموس حافظ همبائی گل و خار حیرت انگیز است.

·        خواجه که در هر فرصتی از محک تجربه برای تمیز خادم از خاین دم می زند، به تنها چیزی که اعتنائی ندارد، تجربه عینی همبائی گل و خار است.

·        خردستیزی و دیالک تیک ستیزی هم همیشه با هم اند.

2

عجب از لطف تو ای گل که نشستی با خار

ظاهرا مصلحت وقت در آن می ‌بینی

·        منظور خواجه در این بیت، احتمالا همنشینی یکی از اعضای طبقه حاکمه با یکی از اعضای اوپوزیسیون ضد فئودالی است:

·        خواجه دوئالیسم طبقه حاکمه و توده را به شکل دوئالیسم گل و خار بسط و تعمیم می دهد و از همنشینی گل با خار حیرت می کند.

·        ضمنا برای جا خالی دادن و یا برای تخریب همنشینی گل و خار، اعلام می دارد که مصلحت دور و زمانه را گل در آن دیده که با خار همنشین شده است.

صبر بر جور رقیبت چه کنم گر نکنم

عاشقان را نبود چاره بجز مسکینی

باد صبحی به هوایت ز گلستان برخاست

که تو خوشتر ز گل و تازه ‌تر از نسرینی

 ·        معنی تحت اللفظی:

·        به هوای تو از گلستان باد صبحی برخاست.

·        برای اینکه تو خوشتر از گل و تازه تر از نسرین هستی.  

1

·        خواجه پس از ابراز حیرت، هندوانه زیر بغل گل (اعضای طبقه حاکمه) می دهد و او را خوشتر از گل و تازه تر از نسرین قلمداد می کند.

·        مقایسه طبقه حاکمه و توده با گل و خار فرمی از ناتورالیزاسیون پدیده های اجتماعی است که خواجه از سعدی و غیره آموخته است.

2

·        کسب و کار فلاسفه بورژوائی واپسین از قبیل شوپنهاور و نیچه و غیره نیز همین است:

·        شوپنهاور شیوه همزیستی گله ددان و درنده ها را برای انسان ها سرلوحه و سرمشق قرار می دهد.

·        بزعم او به همان سان که در گله گرگ ها، یکی از آنها سردسته بی چون و چرا ست، در جامعه هم باید هیتلری، پینوچه ای، لاشخوری سردسته بی چون و چرا باشد و هم مطیع گوش به فرمان او باشند.

شیشه بازی سرشکم نگری از چپ و راست

گر بر این منظر بینش نفسی بنشینی

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر لحظه ای در مردمک چشمم بنشینی، شعبده بازی اشکم را با گوی و ساغر از چپ و راست می بینی.

·        خواجه با این بیت، اخلاص طبقاتی خود را به اعضای طبقه حاکمه (گل) ابلاغ می کند تا هم بر زخم نیشتر انتقادش (حیرت از همشنینی گل با خار) مرهم نهد و هم زمینه را برای انتقاد صریحتر، دقیقتر و روشنتر آماده سازد:   

سخنی بی‌ غرض از بنده مخلص بشنو

ای که منظور بزرگان حقیقت بینی:

«نازنینی چو تو پاکیزه دل و پاک نهاد

بهتر آن است که با مردم بد ننشینی!»

·         معنی تحت اللفظی:

·        تو که مقبول و محبوب بزرگان حقیقت بین هستی، اندرز خالی از غرضی از بنده مخلصت بشنو:

·        «نازنین پاکدل و پاکنهاد همچون تو بهتر است که از همشنینی با بدان بپرهیزد.»  

·        اکنون هم برداشت ما و تحلیل ما تأیید می شود و هم اندرز انتزاعی خواجه در ابیات پیشین از صراحت گذرانده می شود.

·        اکنون می توان حدس زد که مخاطلب خواجه کیست:

1

سخنی بی‌ غرض از بنده مخلص بشنو

ای که منظور بزرگان حقیقت بینی:

·        مخاطب خواجه از اعضای عالیرتبه هیئت حاکمه است.

·        در غیر این صورت نمی توانست «منظور بزرگان حقیقت بین» باشد.  

2

«نازنینی چو تو پاکیزه دل و پاک نهاد

بهتر آن است که با مردم بد ننشینی!»

·        مخاطب خواجه ضمنا نازنینی پاکدل و پاکنهاد است.

·        در همین  مفاهیم «پاکدل و پاکنهاد» از تئوری بنیاد نیک و بد، پاک و پلید خواجه پرده برمی افتد.

·        تئوری بنیاد نیک و بد سعدی  بعد حافظ تئوری فاشیستی ـ فوندامنتالیستی زیانبار و خطرناکی است.

·        در این تئوری هم جنایات فاشیستی تئوریزه و توجیه می شوند و هم جنایات فوندامنتالیستی.

·        مراجعه کنید به تئوری فاشیستی نیک و بد در تارنمای دایرة المعارف روشنگری  

3

«نازنینی چو تو پاکیزه دل و پاک نهاد

بهتر آن است که با مردم بد ننشینی!»

·        خواجه در این بیت، به تقلید از سعدی، دیالک تیک طبقه حاکمه و توده را به شکل دوئالیسم نیک بنیاد و بد بنیاد و یا پاکنهاد و پلیدنهاد بسط و تعمیم می دهد و توصیه می کند که این دوئالیسم بنیادی و مادر زادی رعایت شود:

·        اعضای طبقه حاکمه از همنشینی با روشنگران انقلابی خادم خلق پرهیز کنند.

تو بدین نازکی و سرکشی ای شمع چگل

لایق بندگی خواجه جلال الدینی

·        معنی تحت اللفظی:

·        تو با این نازکی و سرکشی ای چراغ چگل، لایق بندگی خواجه جلال الدین هستی.

·        اکنون مخاطب خواجه بهتر معرفی می شود:

·        مخاطب خواجه کسی است که به دلیل نازکی وسرکشی شمع واره اش لیاقت بندگی خواجه جلال الدین را دارد.

·        تفکر ارتجاعی خواجه در همین معیار ارزشی اش عربده می کشد:

·        انسان های ایدئال خواجه در بهترین حالت باید بنده و سرسپرده خوانین و سلاطین قلدر فئودالی گردند و نه افرادی آزاد، خوداندیش و خود مختار.

پایان