سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (63)

 

مرد و مرکب

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

در کنار دشت

گفت موشی با دگر موشی:

«آنچه کالا داشتم پوسید در انبار

آنچه دارم، هاه می پوسد

خرده ریز و گندم و صابون و چی، خروار در خروار»

خست حرفش را و با شک در جوابش گفت، دیگر موش:

«ما هم از این سان، ئلی بگذار

شاید این باشد، همان مردی که می گویند، چون و چند

وز پسش خیل خریداران شو کتمند.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        موشی در حوالی دشت به موش دیگر گفت:

·        «هر چه کالا داشتم در انبار پوسید و هر چه باقی مانده، در حال پوسیدن است.

·        خروارها خرده ـ ریز و گندم و صابون و غیره.»

·        موش دیگر، حرفش را قطع کرد و گفت:

·        «وضع ما هم از همین قرار است.

·        غم مخور و به خودت زیاده از حد، زحمت مده.

·        منجی موعود که خیلی از اشراف و اعیان انتظارش را می کشند، شاید همین مرد باشد.»     

·        اخوان اکنون، گرد گردانگرد و مرد مردانمرد را از دید اشخاص دیگر مورد ارزیابی قرار می دهد.

·        از دید دو موش.

1

در کنار دشت

گفت موشی با دگر موشی:

«آنچه کالا داشتم پوسید در انبار

آنچه دارم، هاه می پوسد

خرده ریز و گندم و صابون و چی، خروار در خروار»

·        موش در این بند شعر، از تجار بازار است.

·        بورژوا ست.

·        درد موش، فقدان مشتری و پوسیدن کالا ها ست.

·        این بدان معنی است که در جیب مردم این سامان، پول برای خرید کالا نیست.

·        یعنی کشور مرد مردانمرد از رکود اقتصادی رنج می برد.

·        وقتی چرخ اقتصاد کشور نچرخد، توان مصرف ملت ته می کشد.   

2

خست حرفش را و با شک در جوابش گفت، دیگر موش:

«ما هم از این سان، ئلی بگذار

شاید این باشد، همان مردی که می گویند، چون و چند

وز پسش خیل خریداران شو کتمند.»

·        موش دیگر، با شک و تردید حرف موش قبلی را تأیید می کند و ضمنا راه نجات از وضع وخیم را در ظهور منجی موعود می داند.

·        منجی موعودی که طبقه حاکمه شوکتمند چشم به راه او هستند.

·        آنهم نه از چند سال قبل، بلکه از هزار سال قبل.

·        منجی موعودی که آب حیات نوشیده و جاوید شده است.

·        بدبختی ملت اما فقط انتظار منجی موعود نیست.

·        اگرچه ذلت انتظار، ذلت کمی نیست.

3

·        بدبختی بدتر از انتظار سکنه این سامان این است که در تصورات آنها، هر شیاد تازه از ره رسیده ای می تواند منجی موعود باشد.

·        بدین طریق و بدین دلیل، سکنه این دیار، کلکسیونی از منجیان موعود دارند که شیادان و جلادان مادر زاد اند.

4

خسته شد حرفش که ناگاهان زمین شد شش

و آسمان شد هشت

ز آنکه ز آنجا مرد و مرکب در گذر بودند

پیچ و خم هاش از دو سو در دوردستان، گم

·        معنی تحت اللفظی:

·        حرف موش دوم قطع شد.

·        برای اینکه صدای تاخت و تاز مرد و مرکبی در راه به گوش رسید.

·        راهی که پیچ و خم هایش در دور دست ها گم بود.

·        اصطلاح 6 و 8، در موسیقی رواج  دارد.

·        کشف منظور اخوان از این تحول زمین و آسمان آسان نیست.

·        منظور طنز آمیز اخوان، در هر صورت، اعجاب انگیزی مرد و مرکب است.

  

5

گامخواره جاده ی هموار

بر زمین خوابیده بود آرام و آسوده

چون نوار سالخوردی، پوده و سوده

و فراخ دشت بی فرسنگ

ساکت از شیب و فرازی، دره ای، کوهی

لکه ای، بوته، درختی، تپه ای از چیزی، انبوهی

که نگاه بی پناه و بور را لختی به خود خواند

یا صدایی را به سویی باز گرداند،

چون دو کفه ی عدل، عادل بود، اما خالی افتاده

در دو سوی خلوت جاده

جلوه ای هموار از همواری، از کنه  تهی، بودی چو نابوده

هیچ، بیهوده

·        معنی تحت اللفظی:

·        جاده لگدکوب شده، بسان نوار پوسیده و فرسوده ـ آرام و آسوده ـ بر روی زمین دراز کشیده بود و خوابیده بود.

·        دشت پهناور بی کران، از فرود تا فراز، از دره تا کوه، ساکت و بی صدا بود.

·        دشت پهناور به لکه ای شباهت داشت که در آن از بوته ای، درختی، تپه ی حاوی چیز انبوهی اثری نبود، تا نگاه بی پناه خسته و کوفته ای را به خود جلب کند و یا قادر به پژواک بانگی باشد.

·        دشت در دو سوی جاده بسان دو کفه ترازوی عدل بود که عادل بود، ولی خالی بود.

·        دشت جلوه همواری از همواری بود.

·        بی اصل و بی سایبان بود.

·        بودی نا بوده بود و پوچ بیهوده بود.

·        اخوان در این بند شعر به توصیف راه و دشت می پردازد.

·        راهی که مرد و مرکب از آن می گذرند.

6

گامخواره جاده ی هموار

بر زمین خوابیده بود آرام و آسوده

چون نوار سالخوردی، پوده و سوده

·        اخوان از سوئی جاده را آنتروپومورفیزه و یا انیمالیزه می کند.

·        انسان واره و یا جانور واره تصور و تصویر می کند.

·        جاده بسان موجودی لگد خورده و له و لورده شده بر روی زمین دراز کشیده و خفته است.

  

7

گامخواره جاده ی هموار

بر زمین خوابیده بود آرام و آسوده

چون نوار سالخوردی، پوده و سوده

·        اخوان از سوی دیگر، جاده را به نوار پارچه پوسیده و فرسوده ای تشبیه می کند که نه تاری از آن، تار است و نه  پودی از آن، پود.

·        منظور شاعر از مفهوم «جاده گامخورده» چه می تواند باشد؟

8

·        جاده در هر صورت در دیالک تیک سه عضوی مبدأ ـ راه ـ مقصد از سوئی و در دیالک تیک رهرو و راه از سوی دیگر قابل تصور است.

·        این دو دیالک تیک اما حاکی از چیستند؟     

9

دیالک تیک مبدأ ـ راه ـ مقصد

·        راه و یا جاده در این دیالک تیک، پل پیوند میان مبدأ و مقصد است.

·        راه، واسطه است.

·        راه، حرکت سوبژکت از آغاز به انجام را وساطت می کند.

·        از چند و چون راه می توان به چند و چون مبدأ و مقصد سوبژکت پی برد.

·        راه رقت انگیزی که اخوان تصویر می کند، حاکی از عقب ماندگی وخیم جامعه و نیروهای مولده جامعه است.

 

10

دیالک تیک رهرو و راه

·        دیالک تیک رهرو و راه، دیالک تیک غنی و غول آسا و پر محتوائی است.

·        این دیالک تیک، از چند و چون رهرو و راه پرده برمی دارد:

الف

·        هر رهروی هر راهی را برای نیل به مقصد انتخاب نمی کند.

·        از این رو، در آئینه راه می توان ماهیت طبقاتی و سطح توسعه فکری و فرهنگی رهرو را به تماشا نشست.

 

ب

·        هر راهی برای رسیدن به هر مقصدی، مناسب نیست.

·        بنابرین، از چند و چون راه می توان به ماهیت مقصد مورد نظر سوبژکت پی برد.

·        این اما به چه معنی است؟   

پ

·        این بدان معنی است که راه، آئینه مضاعف است:

·        آئینه ای دیالک تیکی است که هم ماهیت طبقاتی رهرو را نشان می دهد و هم ماهیت اجتماعی ـ اقتصادی مقصد رهرو را.

ادامه دارد.