جهان بینی محمد زهری در آئینه آن و این (149)

محمد زهری

( ۱۳۰۵ ـ ۱۳۷۳)

تحلیلی از
ربابه نون

کیانوش

هنگامی که زهری در‌ تجربه‌ اش‌ خود‌ را‌ می ‌کاود‌

 و دل به گرایش های طـبیعی خـود مـی ‌سپارد، ره ‌آوردی دلنشین دارد:

·        معنی تحت اللفظی:

·        وقتی که محمد زهری دست به تجربه می زند.

·        در تجربه اش به خودکاوی مبادرت می ورزد.

·        ضمنا خود را به دست گرایش های طبیعی خود رها می کند.

·        رهاورد این تجربه او، دلنشین است.

1

کیانوش

هنگامی که زهری در‌ تجربه‌ اش‌ خود‌ را‌ می ‌کاود‌

 و دل به گرایش های طـبیعی خـود مـی ‌سپارد، ره ‌آوردی دلنشین دارد:

·        کیانوش عملا و عینا یعنی بی اعتنا به اینکه بداند و یا نداند، تجربه هر چیز را به مثابه دیالک تیکی از آگاهی و خودپوئی به کار می برد:

الف

·        تجربه مبتنی بر آگاهی، زمانی صورت می گیرد که آن از کله می گذرد:

·        شاعر طرح شعر معینی را و یا نجار مدل مبل معینی را در کله اش می ریزد و بعد طرح فکری و یا مدل ذهنی را مادیت می بخشد.

·        آن سان که در آخر کار، شعر و مبل تشکیل یافته، در خطوط کلی اش شبیه طرح فکری و مدل ذهنی او می شود.

·        وقتی کیانوش می گوید:

·        زهری در تجربه اش خود را می کاود، از تجربه آگاهانه، از کار بر روی خویشتن، از موضوع (اوبژکت) کار قرار دادن خویشتن سخن می گوید.

·        زهری سوبژکت (فاعل) آگاه محسوب می شود.     

ب

·        تجربه خودپو، اما به موجودات تحمیل می شود و آنها محبور به از سر گذراندن آنند.

·        مثال:

·        تجربه کردن زلزله ای، توفانی، آتشفشانی، کودتائی.

·        وقتی کیانوش می گوید:

·        زهری خود را به گرایش های طبیعی خویش می سپارد، منظورش تجربه ای خودپو ست.

·        گرایش های طبیعی و به عبارت دقیقتر جریانات احساسی، عاطفی، معرفتی، روحی، روانی و غیره بسان سیلی شاعر را فرامی گیرند.

·        در خود غرق می کنند و خواه و ناخواه با خود می برند.

2

 هنگامی که زهری در‌ تجربه‌ اش‌ خود‌ را‌ می ‌کاود‌

 و دل به گرایش های طـبیعی خـود مـی ‌سپارد، ره ‌آوردی دلنشین دارد:

·        کیانوش پس از طرح ادعا، دلیل می آورد.

·        شعری از زهری را انتخاب و مطرح می کند که به دلیل تجربه، دلنشین باید باشد.

·        ما این شعر زهری را مورد تأمل و تحلیل قرار می دهیم تا هم به صحت و سقم ادعای کیانوش پی ببریم و هم شعر دیگری از زهری را دقیق تر بخوانیم و به تحلیل آن خطر کنیم:  

3

آواز تلخ

محمد زهری

از مجموعه برای هر ستاره

(تهران ـ شهریور ۱۳۴۲)

·        عنوان این شعر، «آواز تلخ» است.

·        دلیل این تسمیه را باید در روند تحلیل شعر کشف کنیم.

4

بی تو ماندم تا حسرت را

 دمسازی باشم

 تلخ و زهر آلوده یادی را

 آوازی باشم

 تا در گوش شب، مویم

 گویم:

 «غم هستم

 خاموشی را همدم هستم.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        به دلایل زیر بی تو مانده ام:

·        تا همدم حسرت باشم.

·        تا آواز یاد تلخ زهر آمیز باشم.

·        تا در گوش شب نوحه سر دهم و بگویم:

·        «غمگین و خاموشم.»   

5

·        منظور کیانوش از خودکاوی زهری در همین بند آغازین شعر تأیید می شود:

·        زهری از روندهای فکری، روحی و روانی خویش پرده برمی دارد.

·        این شعر زهری و هر شعر حقیقی دیگر، در دیالک تیکی از خودپوئی و آگاهی سروده شده و سروده می شود:

·        کلاف روح شادمان، خروشان، پریشان، شوریده، درد دیده، آزرده و زجر کشیده ی شاعر در هر شعری چلانده می شود.

·        این پدیده و روند، نه مطلقا آگاهانه، بلکه دیالک تیکی از آگاهی و خودپوئی است.

·        بخش عمده فرمال و محتوائی شعر اصلا دست خود شاعر نیست.

·        هر شعری به هر شاعری عملا تحمیل می شود.

·        شاعر یا باید آن شعر را بسراید و یا باید تحت فشار قوای غریزی و روحی و روانی جنون بگیرد و سر بر در و دیوار بکوبد.

·        البته منظور از شاعر هر مدعی بی خبر از شعر و شعور نیست.

6

بی تو ماندم تا حسرت را

 دمسازی باشم

·        محمد زهری در این جمله، حسرت را آنتروپومورفیزه می کند:

·        یعنی حسرت را انسان واره تصور و تصویر می کند تا راوی شعر ـ به مثابه انسان دیگر ـ همدم و همنشین و همصحبت حسرت انسان واره گردد.

·        این اما به چه معنی است؟  

7

بی تو ماندم تا حسرت را

 دمسازی باشم

·        این بدان معنی است که شاعر جای خالی مخاطب خویش را، جای خالی یار را، با حسرت پر می کند.

·        شاعر در آتش حسرت حضور دوست می سوزد.

·        این بدان معنی است که حسرت انتزاعی و روحی (غیر مادی)، در عالم خیال شاعر، مادیت کسب می کند.

·        انسان واره می شود و در هیئت یار شاعر، همدم و دمساز او می شود.

·        این به معنی گذار روح (حسرت) به ماده (یار غایب شاعر) با حمایت تخیل و نیروی نیاز و آرزوی شاعر است.

8

تلخ و زهر آلوده یادی را

 آوازی باشم

·        در این جمله نیز گذار دیگری از روح به ماده گزارش داده می شود:

·        یاد تلخ و زهر آلودی به مثابه روح (به مثابه چیزی انتزاعی و غیر مادی) به هیئت آوازی (چیزی مادی، محسوس) در می آید:

·        روح نامرئی و ذهنی، فرم آواز به خود می گیرد:

·        گذار از اندیشه به کلام.

·        تجسم و یا برون آئی روح.

·        مادیت یابی روح.

9

بی تو ماندم تا حسرت را

 دمسازی باشم

 تلخ و زهر آلوده یادی را

 آوازی باشم

 تا در گوش شب، مویم

·        آنتروپومورفیزاسیون (یار واره گشتن)  حسرت و مادیت یابی (آواز واره گشتن) یاد یار، مسبب گفتگوی شاعر با شب شده است.

·        شاعر اکنون، شب را نیز آنتروپومورفیزه کرده است:

·        شب در هیئت حبیب غمگساری برای شاعر در آمده است.

·        آن سان که شاعر آواز تلخ خود را به گوشش زمزمه می کند.

10

گویم:

 «غم هستم

 خاموشی را همدم هستم.»

·        شاعر در مویش و گزارش به گوش شب، خاموشی را هم حتی آنتروپومورفیزه می کند و از همنشینی با خاموشی شکوه سر می دهد.

·        اینجا ما با تخیل، تصور و تصاویر استه تیکی ـ هنری بکر و بدیع و بی نظیر روبرو می شویم:

·        حسرت حضور یار برای شاعر چندان و چنان عظیم است که هر چه دم دست می یابد، آدم واره اش تصور می کند تا بلکه جای خالی یار را پر کند.

ادامه دارد.