سیری در شعری از سیمین بهبهانی (9)

 افیون وعده های تهی

(از کتاب رستاخیز

 تاریخ انتشار 1352) 

سیمین بهبهانی

سرچشمه:

 صفحه فیسبوک

رضا بی شتاب

تحلیلی از شین میم شین 

در چشم بی نیازی حوّای طبع من

آیا چه شد که سنبله ها دلنواز شد؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        چه شد که در چشم قانع حوای طبیعت من، سنبله های گندم دلنواز شدند؟

1

·        شاعر ظاهرا برخلاف حافظ و اکثریت شعرای غزلسرای ایران، انسجام معنوی و منطقی غزل خود را حفظ می کند.

·        برای اینکه هر بیت این غزل پیوند معنوی و منطقی قوی با بیت قبلی دارد.

·        بقیه شعرا به دلایل مختلف فاقد این امتیاز ستایش انگیزند.

·        به همین دلیل اکثریت غزل ها به صورت ابیات چه بسا گسیخته از یکدیگر و بی ربط به یکدیگر در می آیند.

·        در مورد این غزل شاعر (ما هنوز غزلیات دیگر ایشان را نخوانده ایم) اما چنین نیست:

2

در پیکر اثیری و پاک قناعتم

روح چه کس دمید که شیطان آز شد؟

·        شاعر با به خدمت گرفتن قصص قرآن، میان ابلیس و حوا پل می زند:

·        ابلیس همان کسی است که در هیئت مار به اغوای حوا و آدم می پردازد و آندو را به خوردن گندم (و درقصص ادیان دیگر، به خوردن میوه ممنوعه، یعنی سیب)  سوق می دهد.

·        حالا در پرتو بیت جدید می توان بیت پیشین را بهتر درک کرد:

·        حوا و آدم به دلیل وجود ابلیس آز، قدر بهشت برین را نمی دانند.

·        اگر به یاد آوریم، بیت دوم این غزل هم کلیدی برای درک بهتر بیت اول آن بود.

·        به همین دلیل به جرئت می توانیم از انسجام معنوی و منطقی جدی ابیات این غزل شاعر سخن گوییم و لب به ستایش گشاییم و ضمنا از اینکه هنوز بقیه اشعار شاعر را نخوانده ایم، شرم کنیم و تأسف خوریم.

·        شرم ننگ نیست.

·        شرم ـ به قول حکیم پرولتاریا ـ خصلتی انقلابی است.    

3

 در چشم بی نیازی حوّای طبع من

آیا چه شد که سنبله ها دلنواز شد؟

·        شاعر در این بیت، طبیعت و سرشت و نهاد خود را ماتریالیزه می کند، مادیت می بخشد.

·        به عبارت دقیقتر، هومانیزه می کند، حوا واره تصور و تصویر می کند:

·        گذار از چیزهای نامرئی به چیزهای مرئی.

·        گذار از طبع روحی و انتزاعی به حوای مشخص و مادی:

·        گذار از روح به ماده

·        به قول هگل، تجسم روح.

·        جسمیت یابی اندیشه

·        چیز واره گشتن ایده

4

 در چشم بی نیازی حوّای طبع من

آیا چه شد که سنبله ها دلنواز شد؟

·        حوای طبع شاعر که مظهر قناعت بود، به وسوسه «شیطان آز» موازین اخلاقی و قوانین الهی (طبیعی) را زیر پا می نهد، از دانه و یا میوه ممنوعه می خورد و از نعمات بی بدیل بهشتی محروم می ماند.

·        اگر غزل شاعر را بازخوانی کنیم به درک عمیقتر و بهتر این بیت نایل می آییم:

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

در پیشِ دیدگان ز وحشت دریده ام

از هر کرانه دست سیاهی دراز شد

گهواره ها ز حسرت نوزاد افتخار

همچون دهان خسته به خمیازه باز شد

در خون من، که جوشش دردی عمیق داشت،

افیون وعده های تهی چاره ساز شد

در پیکر اثیری و پاک قناعتم

روح چه کس دمید که شیطان آز شد؟

در چشم بی نیازی حوّای طبع من

آیا چه شد که سنبله ها دلنواز شد؟

·        اکنون می توان دید که شاعر در ضمن، آگاهانه ویا ناخود آگاه میان «افیون وعده های تهی» و «شیطان آز» نیز پل زده است.

·        پلی نامرئی و معنوی.

·        شاعر ایده را به غریزه، اندیشه را به اسطوره، وسوسه آدمیان را به ابلیس برونی و درونی پیوند زده است و عملا دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت را به شکل دیالک تیک ابلیس و آدمی و ضمنا به شکل دیالک تیک فریبنده و فریفته بسط و تعمیم داده است.

5

در چشم بی نیازی حوّای طبع من

آیا چه شد که سنبله ها دلنواز شد؟

·        ذره ذره این غزل به تفکری عمیق سرشته است.

·        شاعر عملا کلیه دیالک تیک های دخیل در این فاجعه را یکی پس از دیگری خاطرنشان شده است و در این بیت سرشته به انتقاد از خود دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت  را در جلوه های متنوعش به خدمت گرفته است:

·        شاعر در این بیت، در حرف (حرفا) ساده لوحی خود را و عملا ساده لوحی جامعه خود را به تازیانه انتقاد بسته است.

·        دیالک تیک روشنگری

·        دیالک تیک انتقاد از خود و انتقاد اجتماعی

ادامه دارد.