سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (126)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

و ندانستن

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون  

و ندانستن

·        ندانستن عنوان این شعر است.

·        باید در روند تحلیل شعر به دلیل شاعر در انتخاب این عنوان پی ببریم:      

1

شست باران بهاران هر چه هر جا بود

یک شب پاک اهورایی

بود و پیدا بود.

·        اخوان در این بند آغازین این شعر، دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت را به شکل دیالک تیک باران بهاران و همه چیز در همه جا بسط و تعمیم می دهد:

·        باران بهاران بسان شوینده ای (مثلا رختشوئی، رفتگری) همه چیز هستی را می شوید و تطهیر می کند.

1

شست باران بهاران هر چه هر جا بود

·        حالا می توان یقین کسب کرد که اخوان نماینده بی همتای ناتورالیسم است.

·        طبیعت و عناصر طبیعی در آیینه شفاف ضمیر اخوان نه به عنوان چیزهای بیگانه و مرده، بلکه به عنوان چیزهای آشنا و زنده تجلی می یابند.

·        عناصر طبیعی در آیینه دل شاعر بسان موجودات زنده و حتی بسان انسان های مولد و زحمتکش جلوه گر می شوند:

·        باران بهاران به رختشوی زحمتکشی، به زمین شوی زحمتکشی، مثلا به رفتگر شهرداری   شباهت پیدا می کند که خیابان ها را و پیاده رو ها را تمیز می کند و آب پاشی می کند.

·        ناتورالیسم اخوان ناتورالیسم هومانیستی است.

·        ما با دیالک تیک ناتورالیسم و هومانیسم در اکثر اشعار اخوان سر و کار پیدا می کنیم.

2

شست باران بهاران هر چه هر جا بود

یک شب پاک اهورایی

بود و پیدا بود.

·        باران بهاران در  شب پاک اهورائی به تطهیر جهان می پردازد.

·        اخوان با حکم (جمله) «یک شب پاک اهورائی بود و پیدا بود»   زمینه عینی لازم را برای گزارش بعدی خویش آماده می سازد:   

3

بر بلندی، همگنان خاموش

گرد هم بودند

لیک پنداری

هر کسی با خویش، تنها بود

ماه می تابید و شب آرام و زیبا بود

جمله آفاق جهان، پیدا

اختران روشنتر از هر شب

تا اقاصی ژرفنای آسمان، پیدا

جاودانی بیکران تا بیکرانه ی جاودان پیدا

اینک این پرسنده، می پرسد

·        معنی تحت اللفظی:

·        در بالا بالا ها همه حضرات گرد آمده بودند.

·        اما انگار هر کدام با خویشتن خویش خلوت داشتند:

·        ماه می تابید و شب آرام و زیبا بود.

·        همه آفاق جهان هویدا بود.

·        ستاره ها ـ روشن تر از هر شب ـ در اقصا نقاط عمیق آسمان پیدا بودند.

·        ابدیت لایتناهی تا لایتناهیت ابدی پیدا بود.

·        در این حیص و بیص، پرسنده پرسش های خود را طرح کرد. 

4

بر بلندی، همگنان خاموش

گرد هم بودند

لیک پنداری

هر کسی با خویش، تنها بود

ماه می تابید و شب آرام و زیبا بود

جمله آفاق جهان، پیدا

اختران روشنتر از هر شب

تا اقاصی ژرفنای آسمان، پیدا

جاودانی بیکران تا بیکرانه ی جاودان پیدا

اینک این پرسنده، می پرسد

·        اخوان در این بند شعر، تریاد ماده ـ زمان ـ مکان را به شکل تریاد همگنان و پرسنده ـ شب ـ آسمان بسط و تعمیم می دهد.

·        رئالیسم اخوان از همین بند شعر او آشکار می گردد.

5

پرسنده:

«من شنیدستم

تا جهان باقی است، مرزی هست

بین دانستن

و ندانستن

تو بگو، مزدک، چه می دانی؟

آن سوی این مرز ناپیدا

چیست؟

و آنکه زانسو چند و چون، دانسته باشد، کیست؟»

·        پرسنده می پرسد:

·        تا آنجا که من شنیده ام، میان دانستن و ندانستن مرزی هست.

·        مزدک، تو چه می دانی؟

·        در ورای این مرز نامرئی، چه چیزی هست؟

·        ضمنا چه کسی از چند و چون آن سوی این مرز خبر دارد؟

·        خواننده این شعر، اکنون می فهمد که یکی از همگنان که در بالا بالا ها گرد آمده اند و علیرغم همبائی صوری، تنها هستند و با خویشتن خویش خلوت کرده اند، مزدک است.

6

پرسنده:

«من شنیدستم

تا جهان باقی است، مرزی هست

بین دانستن

و ندانستن

تو بگو، مزدک، چه می دانی؟

آن سوی این مرز ناپیدا

چیست؟

و آنکه زانسو چند و چون، دانسته باشد، کیست؟»

·        این شعر اخوان، شعری فلسفی و در واقع شعری معرفتی ـ نظری است.

·        اخوان میان دانستن و ندانستن مرز می کشد.

·        خود این مرزبندی میان دانستن و ندانستن، دال بر طرز تفکر متافیزیکی (ضد دیالک تیکی) شاعر است.

·        دانستن و ندانستن رابطه دیالک تیکی ناگسستنی با هم دارند.

·        روند دیالک تیکی دانستن و ندانستن، روند بی پایانی است.

·        گذاشتن هر گامی در خطه دانستن، ضمنا به معنی تشکیل ده ها سؤال (ندانستن)  است.

·        مرزبندی میان دانستن و ندانستن توهمی بیش نیست.

7

تو بگو، مزدک، چه می دانی؟

آن سوی این مرز ناپیدا

چیست؟

و آنکه زانسو چند و چون، دانسته باشد، کیست؟»

·        خود این سؤال اخوان، احمقانه است.

·        تقسیم عرصه موضوعی شناخت به دو بخش کذائی دانستن و ندانستن به معنی پایان وجود چیز ثالث است.

·        در آن سوی مرز کشیده شده غیر از دو بخش مورد نظر نمی تواند چیزی وجود داشته باشد.

ادامه دارد.