سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (59)

اثری از 

حسین رزاقی

مرد و مرکب

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

گفت راوی:

«راه از آیند و روند آسود

گردها خوابید

روز رفت و شب فراز آمد

گوهرِ آجین کبودِ پیر باز آمد

·        همانطور که ذکرش گذشت، اخوان در این بند آغازین شعر، دیالک تیک پشت دیالک تیک کشف و فرمولبندی می کند:

·         درست بسان سعدی.

·        اما در پله توسعه فکری بمراتب بالاتر از سعدی.

1

گفت راوی:

«راه از آیند و روند آسود

گردها خوابید

روز رفت و شب فراز آمد

گوهرِ آجین کبودِ پیر باز آمد

·        اخوان میان دیالک تیک آیند و روند و دیالک تیک شب و روز رابطه دیالک تیکی برقرار می سازد:

·        او بدین طریق به تشکیل داهیانه ی دیالک تیک مضاعف نایل می آید:

·        دیالک تیک «دیالک تیک آیند و روند» و «دیالک تیک شب و روز»

·        اخوان بدین طریق، خواننده و شنونده شعر را در جریان روز و زحمت از سوئی و شب و راحت از سوی دیگر قرار می دهد.

·        دیالک تیک زحمت و راحت، فرمی از بسط و تعمیم دیالک تیک ریاضت و لذت است.

  

2

گفت راوی:

«راه از آیند و روند آسود

گردها خوابید

روز رفت و شب فراز آمد

گوهرِ آجین کبودِ پیر باز آمد

·        راه به مثابه سوبژکت، در طول روز، لگدکوب و فرسوده می شود و در طول شب، آسوده.

·        اخوان بدین طریق، دیالک تیک ریاضت و لذت را به شکل دیالک تیک فرسایش و آسایش بسط و تعمیم می دهد.

3

چون گذشت از شب دو کوته پاس

بانگ طبل پاس داران رفت تا هر سو

که شما خواب اید، ما بیدار

خرم و آسوده تان، خفتار»

·        اخوان در این بند شعر، با استفاده از واژه های «پاس» و «پاس دار» طراوت و شادابی زبانی ـ ساختاری خاصی وارد شعر می سازد و خواننده و شنونده شعر را از استه تیک شورانگیزی برخوردار می سازد.

·        اینجا نیز ـ به احتمال قوی ـ ردپائی از سعدی هست.

·        ردپائی از سعدی، همین و بس.

·        اخوان سعدی قرن بیستم است.

·        اخوان، سعدی تر از سعدی است.

4

چون گذشت از شب دو کوته پاس

بانگ طبل پاسداران رفت تا هر سو

·        سؤال این است که فلسفه بانگ طبل در شب چیست؟

5

چون گذشت از شب دو کوته پاس

بانگ طبل پاسداران رفت تا هر سو

·        فلسفه بانگ طبل به احتمال قوی، دیالک تیکی از تأمین و تحذیر (بر حذر داشتن، بر حذر واداشتن)  است.

·         دیالک تیکی از ترس ستاندن و ترساندن  

·        دیالک تیکی از اشاعه، القا و اهدای امنیت و سلب امنیت (هشدار)  است:

الف

·        چون پاسداران، عسس ها، پاسبانان و غیره از سوئی، حافظ امنیت شهر و ضامن آسایش سکنه شهر اند.

·        ضامن خواب راحت سکنه شهر اند.

·        چشم و گوش سکنه شهر اند.

ب

·        پاسداران از سوی دیگر، حافظ شهر از گزند دزدان و آدمکشان و دشمنان سکنه شهر اند.

·        این دیالک تیک در ادامه همین بند شعر از صراحت می گذرد:

6

که شما خواب اید، ما بیدار

خرم و آسوده تان، خفتار»

·        واژه خفتار با واژه گفتار خویشاوند است و به معنی خواب است.

·        پیام بانگ طبل پاسداران به سکنه شهر، به شرح زیر است:

·        «آرام بخوابید.

·        چون ما بیداریم.

·        شب تان لبریز از آسایش، خوشی و خرمی باد.»

7

کوروش آرام بخواب

https://www.youtube.com/watch?v=SENX_Ke5nOI

 

که شما خواب اید، ما بیدار

خرم و آسوده تان، خفتار»

·        در این اصطلاح «آرام بخوابید، چون ما بیداریم»، هویت «مرد» به اطلاع خواننده و شنونده شعر رسانده می شود:

·        این هارت و پورت «کوروش آرام بخواب، چون من بیدارم»، از هارت ها و پورت های مترسکی سخنگو بوده است که اکنون بر گورش باران نور می بارد و از جانانش عینک دودی می خواهد. 

7

بشنو اما ز آن دلیر شیرگیر پهنه ی ناورد

گرد گردان گرد

مرد مردان، مرد،

که به خود جنبید و گرد از شانه ها افشاند

چشم بردراند و طرف سبلستان جنباند

و به سوی خلوت خاموش غرش کرد، غضبان گفت:

«های

خانه زادان، چاکران خاص،

طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید»

·        معنی تحت اللفظی:

·        اما از دلاور شیر افکن در میادین جنگ بشنو.

·        از گرد گردانگرد و از مرد مردانمرد، بشنو که از جا برخاست، گرد از شانه برافشاند، نظر بر راه ها افکند و غضب آلوده رو به خلأ خاموش فرمان داد:

·        «غلامان اصیل و خاص من، خورجین تسلیحات جنگی ارجمند مزین به در و گوهرم را بیاورید.»

  

8

گرد گردان گرد

مرد مردان، مرد

·        این دو اصطلاح مرکب به احتمال قوی از اختراعات خود اخوان اند و در رابطه تنگاتنگ با کاراکتر قهرمان این شعر «مرد و مرکب» اند.

·        یعنی بیانگر افراطی ئی از روانشناسی «مرد» اند:

الف

گرد گردان گرد

مرد مردان مرد

·        برای درک بهتر این اصطلاخ اخوانیستی باید به ریشه روانشناسی مترسک سخنگو دست برد:

·        مرد مردان و گرد گردان (پهلوان پهلوانان) ـ به احتمال قوی ـ ترجمه ای از اصطلاح «شاه شاهان» و یا شاهنشاه اند.

ب

گرد گردان گرد

مرد مردان، مرد

·        گرد گردان گرد و مرد مردان مرد، ترجمه شاهنشاه آریامهر است.

·        اخوان از اسم واحدی صفات غلو آمیز ساخته است:

1

·        گرد (پهلوان)  و یا مرد خود صفت کمی برای کسی نیست.

2 

 

·        گرد گردان (پهلون پهلوانان) و مرد مردان، گرد و مردی است که «در خویشتن خویش نمی گنجد»، بی مهابا بادش زده اند و یا بطرز افراطی باد کرده است. 

·        تحفه نطنز شده است.

·        ظل الله شده است.

·        نور دیده خدا شده است.

·        همه پهلوانان و مردان جهان را در جیب کوچک جلیتقه اش می نهد و به اسانی آب خوردن، له و لورده می کند.

·        در جهان بی همتا ست.

·        دلش خیلی خیلی می خواهد که سلاطین و خوانین بزرگ جهان سر بر آستانش نهند و مجیزش گویند.

·        به فرستاده کاخ سفید گفته:

·        سلاطین افغانستان و پاکستان و نپال و اردن هاشمی و عربستان سعودی بهتر است که شاهنشاه (گرد گردان و مرد مردان) بودنش را به رسمیت بشناسند و همه ساله برایش هدیه و سوقات جامد و جاندار بفرستند.

·        به همان سان که برای کوروش و داریوش و شاهنشاهان دیگر فرستاده اند.

3

·        گرد گردان گرد (پهلون پهلوانانپهلوان) و مرد مردانمرد، گرد گردان و مرد مردانی است که «در چارچوب جهان نمی گنجد»

·        چون چنان بادش زده اند و یا باد کرده است که خدا را نیز بنده نیست.

·        چیزی از جنس خورشید است.

·        چیزی از جنس خورشید زمینی است که از خاک زرخیز و زِر خیز آریا طلوع کرده است.

·        (زِرخیز از واژه زر ـ زر امده است.) 

·        چیزی فراتر از تحفه نطنز است.

·        اصلا خود نطنز است که کیمیا ست.

·        شاهنشاه آریامهر است.

4

·        اعجوبه ای از اعجوبه های کیهانی است.

·        مثل شاعر عظیم الشأن همین کشور زر خیز و زِر خیز است، که «شرف کیهان» است.

·         «بامداد اول و آخر» است.

·        «الله اکبر، وصفی از او ست.»

·        هم گرد گردانگرد و هم شاعر ـ احمد شاملو ـ هر دو عدوی «عن اجوکیتید من» (اوزگل بیسواد) نیستند، بلکه «انکار اوزگل بی سواد» اند.

·        خدا به محض دیدن هر دو از جا برمی خیزد و برای شان کلاه از سر برمی دارد و جایش را به آندو می دهد و موش و فراموش می شود. 

ادامه دارد.