سیری در شعری از شیخ شبستر (18)

تحلیلی از

میمحا نجار

  

تعالی الله قدیمی کاو به یک دم

کند آغاز و انجام دو عالم

·        معنی تحت اللفظی:

·        چه عظیم است، قدیمی که با دم واحدی آغاز و پایان دو عالم را پدید می آورد.

·        سؤال این است که منظور شیخ از این بیت چیست؟

1

تعالی الله قدیمی کاو به یک دم

کند آغاز و انجام دو عالم

·        برا ی کشف منظور شیخ بهتر است که نظری بر ابیات قبلی بیندازیم:

جهان خلق و امر از یک نفس شد

که هم آن دم که آمد باز پس شد

ولی آن جایگه آمد شدن نیست

شدن چون بنگری جز آمدن نیست

به اصل خویش راجع گشت اشیا

همه یک چیز شد پنهان و پیدا

·        پاسخ به پرسش فوق الذکر در همین سه بیت است:

·        با دم واحدی جهان خلق و امر پدید می آیند.

·        دمی که می آید و برمی گردد.

·        در آن جایگاه، رفتن با آمدن یکی است.

·        در نتیجه، اشیاء به اصل خویش برمی گردند.

·        برگشت به اصل اما به معنی پایان دوگانگی و بازتشکیل  یگانگی اعازین است.

·        به زبان مولانا، به معنی پایان فصل و آغاز وصل است.

·        در قاموس شیخ شبستر نهایتا همان تشکیل می شود که در آغاز آغاز ها بوده است:

·        اصل واحد.

·        چیزی به نام خدا.

·        هستی مادی در فرم های متنوعش به اصل روحی خویش برمی گردد و در آن مضمحل می شود.

·        انا لله و انا الیه راجعون

·        همه چیز هستی از خدا می آید و به خدا برمی گردد.

·        (قرآن کریم)   

2

تعالی الله قدیمی کاو به یک دم

کند آغاز و انجام دو عالم

·        منظور شیخ از  مفاهیم «آغاز» و «انجام» هم همین است:

·        خدا به کن فیکونی آغاز و پایان هستی را پی می ریزد:

·        از دم الهی هستی مادی در فرم های جماد و نبات و جانور و انسان و غیره تشکیل می شود و پس از تشکیل سیر برگشتی آغاز می کند تا دو باره با خدا یکی شود و نابود شود.

·        این تئوری شیخ شبستر را که با دگم «انا لله و انا الیه راجعون»  ـ در تحلیل نهائی ـ انطباق دارد، می توان نفی مکانیکی و یا دایره وار تلقی کرد:

الف

·        در نفی دیالک تیکی، آنتی تز به نفی تز می پردازد و نهایتا چیزی به نام سنتز تشکیل می شود که متکاملتر و بهتر از هر دو (یعنی بهتر از تز و آنتی تز) است.

·        مثلا نطفه، بیضه را نفی می کند و نهایتا جوجه تشکیل می شود.

·        جوجه صدها بار بهتر از بیضه و نطفه است.

ب

·        در نفی مکانیکی و یا دایره وار شیخ شبستر، تز توسط خویشتن خویش، دوگانه می شود تا دوباره یگانه شود.

·        خدا خود را نفی می کند.

·        در نتیجه دم الهی دنیا و عقبی تشکیل می شود.

·        آغاز تشکیل اما ضمنا پایان آن است.

·        چون دنیا و عقبی به اصل الهی خود رجعت می کنند و با آن دوباره یکی می شوند.

·        آغاز برابر است با پایان

·        نه رشدی و نه توسعه ای.

·        این به معنی انکار توسعه و یا تکامل است.

·        این به معنی انکار تاریخیت چیزها، پدیده ها، سیستم ها و روندهای هستی است.

·        خدا که سهل است، هیچ آدم خدای خردمندی به این کار دست نمی زند.

·        این کرد و کار کودکان و دیوانگان است:

·        تشکیل و تخریب.

3

تعالی الله قدیمی کاو به یک دم

کند آغاز و انجام دو عالم

·        شیخ در این بیت دیالک تیک خدا و جهان را به شکل دیالک تیک قدیم و محدث بسط و تعمیم می دهد.

·        مقوله «قدیم» مفهوم «ازلیت» را نیز در بطن خود دارد.

·        دیالک تیک قدیم و محدث، در عین حال حاوی دیالک تیک خالق و مخلوق است.

·        شیخ بار دیگر مسئله اساسی فلسفه را به طرز ایدئالیستی حل می کند:

·        او ماده را مخلوق روح (خدا) می داند.

4

·        شیخ شبستر در عین حال، برای هستی مادی بی آغاز و بی انجام، آغاز و انجام قائل می شود.

·        این اندیشه از محدث انگاشتن هستی مادی نشئت می گیرد.

·        اگر چیزی محدث باشد، آغازمندی و پایان مندی آن، امری طبیعی خواهد بود.

·        شیخ هستی مادی را محصول دم الهی می داند.

·        این همانطور که گفتیم به معنی منشاء روحی قایل شدن به ماده است.

·        هر دو عالم (دنیا و عقبی) به دمی پدید می آیند و محو می شوند.

·        منظور شیخ از آمد و شد دم الهی پیدایش و زوال (برگشت به اصل)  هستی مادی است.

ادامه دارد.