مقوله «تجربه» در آثار خواجه شیراز (4)

تحلیلی از شین میم شین

نقد صوفی نه همه صافی بی‌ غش باشد

ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

·        معنی تحت اللفظی:

·        نقد صوفی دلیلی بر صافی بی غل و غش (دل)  او نیست.

·        چون چه بسا خرقه که از فرط آلودگی فقط به درد سوزانده شدن می خورد.  

1

نقد صوفی نه همه صافی بی‌ غش باشد

·        خواجه در این مصراع، از سوئی دیالک تیک ماهیت و پدیده (بود و نمود) و یا دیالک تیک باطن و ظاهر را به شکل دوئالیسم ادعا و نمود (نقد)  بسط و تعمیم می دهد و از تظاهر و تزویر و ریای صوفی پرده برمی دارد.

2

نقد صوفی نه همه صافی بی‌ غش باشد

·        خواجه در این مصرع از سوی دیگر، دیالک تیک خلوص و اختلاط را به شکل دیالک تیک صافی و غش (دیالک تیک پارسائی و پلیدی) بسط و تعمیم می دهد و نسبیتی را وارد صافی و پارسائی صوفی می کند.

3

نقد صوفی نه همه صافی بی‌ غش باشد

ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

·        خواجه در مصراع دوم این بیت، نسبیتی را که با مفهوم «نه همه» در پارسائی و پاکدامنی صوفی وارد کرده بود، از بین می برد و دیالک تیک صافی و غش (دیالک تیک پارسائی و پلیدی)  صوفی را به دوئالیسم صافی و غش تبدیل می کند و همان را بلافاصله وارونه می سازد.

·        آن سان که صوفی به تجسم مطلق آلودگی بدل می شود و حلق آویز کردن عنقریبش تئوریزه و توجیه می شود.

4

نقد صوفی نه همه صافی بی‌ غش باشد

ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

·        صوفی اما کیست که در معرض بمباران ایدئولوژیکی بی امان خواجه قرار دارد؟

·        ما نه اهل علم غیبیم و نه قصد پیشداوری داریم.

·        صوفی را هم باید بسان رقیب بطور عینی، یعنی با توجه به ابیات خود خواجه تحلیل و کشف کنیم.

صوفی ما که ز ورد سحری مست شدی

شامگاهش نگران باش که سرخوش باشد

·        معنی تحت اللفظی:

·        صوفی ما که از آب و یا دعای سحرگاهی مست می شود، باید از آن واهمه داشت که به هنگام شامگاه هم سرخوش و سرمست باشد.

1

صوفی ما که ز ورد سحری مست شدی

شامگاهش نگران باش که سرخوش باشد

·        خواجه در این مصراع، برای تخریب اعتبار صوفی و اثبات ماهیت مبتنی بر تظاهر و تزویر او، دوئالیسم باده و آب و یا دوئالیسم باده و باد (دعا)  را به شکل دوئالیسم سرخوشی شامگاهی و مستی از ورد سحری بسط و تعمیم می دهد.

·        خواجه بی محتوائی و کذب ادعای صوفی مبنی بر مستی از ورد سحری را با توسل به تجربه مبتنی بر سرخوشی شامگاهی او، کشف و افشا می کند.

·        این بدان معنی است که صوفی دروغ می گوید، پارسا نمائی می کند و کلک می زند:

·        صوفی باده می خورد و ادعا می کند که ورد سحری خورده است.

·        در حرف، تظاهر به پاکدامنی می کند ولی در عمل پلیدی پیشه می کند.

2

صوفی ما که ز ورد سحری مست شدی

شامگاهش نگران باش که سرخوش باشد

·        یکی از جنبه های مثبت دیوان خواجه، رو کردن دست اصحاب طریقت و تصوف و عرفان است.

·        اگرچه این رسوا سازی از موضع بنده داری و فئودالی و نتیجتا ارتجاعی صورت می گیرد.

·         چون عرفان قرون وسطی در همه جای جهان بر پانته ئیسم (همه خدائی، همه چیز خدائی)   مبتنی است و بلحاظ فلسفی گرایشی ضد روحانی و ضد تئولوژی بطور کلی است.

·        عرفان قرون وسطی بلحاظ اجتماعی نطفه های آغازین بورژوازی (طبقه متوسط) را نمایندگی می کند و جنبشی ضد فئودالی است.  

·        سعدی و بعدها خواجه اما در مبارزه بر ضد عرفان پیگیر نیستند.

·        سعدی و خواجه برخورد تناقض آمیز با عرفان دارند:

الف

·        آندو از سوئی گرایش های اجتماعی و سیاسی انقلابی عرفان را بی رحمانه می کوبند و دست نمایندگان عرفان را رو می کنند.

ب

·        اما از سوی دیگر، جنبه های ایراسیونالیستی (خردستیز) عرفان را می پذیرند، تبلیغ می کنند و حتی توسعه می دهند.

خوش بود گر محک تجربه آید به میان

تا سیه روی شود هر که در او غش باشد

·        حالا می توان منظور خواجه در این بیت را بهتر درک کرد:

·        بنظر خواجه محک تجربه از غل و غش  صوفی پرده بر می دارد و او را سیه روی می کند.

·        سیه روئی اپوزیسیون ضد فئودالی برای خواجه که نماینده ارگانیک فئودالیسم است، خوشایند و شادی بخش است.

·        محک تجربه در بیت دوم تشریح شده است:

·        صوفی ادعای خوردن آب سحری و یا عبادت و دعای سحری دارد، ولی در واقع باده سحری می خورد و بی دین و بی ایمان است.

·        آن سان که حتی شامگاهان سرمست و سرخوش است.

ادامه دارد.