سیری در گلستان سعدی (151)

اثری از حسین رزاقی

 سعدی شیرازی 

 ( ۵۶۸ - ۶۷۱ هجری شمسی)

حکایت چهاردهم

(گلستان با ب اول، ص  34 ـ 38) 

تحلیلی از شین میم شین

نیما یوشیج

پیش از آن، کاین سخنوری بینی

بایدم آدمیگری بینی

گو سخنگو شهیر عالم شد

چه بها، خود اگر نه آدم شد!

·        معنی تحت اللفظی:

·        قبل از توجه به سخنوری کسی، باید به آدمیگری او توجه کرد.

·        اگر سخنور شهرت جهانی هم کسب کند، در صورت آدم نبودنش، شهرت او ارج و ارزشی ندارد.

·        نیما در این دو بیت، معیار ارزشی دیرین را مطرح می سازد:

·        معیار ارزشی موسوم به دوئالیسم  ننگ و نام را.

·        اما نه در سنت مرسوم، بلکه به شیوه ای نوین.

·        به شیوه از طراز نوین.

·        یعنی در سنت توده های مولد و زحمتکش.

1

پیش از آن، کاین سخنوری بینی

بایدم آدمیگری بینی

·        به فرمولبندی دقیق این بیت نیما باید با دقتی دوچندان توجه کرد:

·        قبل از توجه به سخنوری کسی، باید به آدمیگری او توجه کرد.

·        در همین بیت تفاوت و تضاد اسلوبی نیما با سعدی آشکار می گردد و از تبحر تئوریکی نیما و از تسلط عمیق نیما به دیالک تیک ماتریالیستی پرده بر می افتد:

·        برای درک این تفاوت بهتر است مثالی از سعدی بزنیم:

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست

تا توانی سیرت زیبا بیار.

·        معنی تحت اللفظی:

·        صورت بظاهر زیبا پشیزی نمی ارزد.

·        مهم سیرت زیبا ست.

2

·        نیما و سعدی در تحلیل نهائی هر دو نظر واحدی را بدرستی نمایندگی می کنند:

·        در دیالک تیک نمود و ماهیت (فرم و محتوا، ظاهر و باطن، صورت و سیرت (سعدی)، سخنوری و آدمیگری (نیما))، نقش تعیین کننده از آن ماهیت است، از آن سیرت (سعدی) و آدمیگری (نیما) ست.

·        تفاوت و تضاد آندو اما کجا ست؟  

الف

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست

تا توانی سیرت زیبا بیار.

·        تفاوت و تضاد آندو در این است که سعدی در دیالک تیک فرم و محتوا، نمود و ماهیت، یکی از دو قطب را بدرستی برجسته می کند و از نقش تعیین کننده آن  پرده برمی دارد:

·        از نقش تعیین کننده سیرت.

·        ولی قطب دیگر را، یعنی صورت را، حتی صورت زیبا را هیچ واره تلقی می کند.

·        البته خود سعدی حکیم بسیار هوشمندی است و می داند که فرم چیزها هیچ واره نیست و نقش غول آسائی به عهده دارد.

·        ولی سعدی نمی داند که اسلوب دیالک تیکی را نمایندگی می کند.

·        دیالک تیک سعدی خوپو ست و نه آگاهانه.

·        سعدی به تجربه و ببرکت هوش نیرومند خویش به دیالک تیکیت چیزها، پدیده ها، سیستم ها و روندهای هستی وقوف پیدا کرده است.

·        سطر سطر آثار سعدی جولانگاه تبیین تردستانه ی دیالک تیک عینی است.

ب

پیش از آن، کاین سخنوری بینی

بایدم آدمیگری بینی

·        نیما احتمالا می داند که چه می گوید و چرا چنین می گوید و نه چنان.

·        ما در روند تحلیل آثار نیما یا به این حدس خویش، جامه یقین خواهیم پوشاند و یا نسبیتی را وارد آن خواهیم ساخت:

·        نیما پیشاپیش از ثانویت نمود (سخنوری) پرده برمی دارد:

·        به همین دلیل می گوید:

پیش از آن، کاین سخنوری بینی

بایدم آدمیگری بینی

·        یعنی فرم و نمود و پدیده و صورت و نام و سخنوری و امثالهم ثانوی اند و اولین، مقدم و تعیین کننده ماهیت، محتوا، سیرت و  آدمیگری است.

·        اگر همین بیت نیما را به نثر فلسفی باز نویسی کنیم، به شرح زیر خواهد بود:

·        در دیالک تیک سخنوری و آدمیگری (که بسط و تعمیم دیالک تیک نمود و ماهیت است)، نقش تعیین کننده از آن ادمیگری (ماهیت) است، بی آنکه سخنوری هیچ و پوچ محسوب شود.

3

·        این دقت فلسفی نیما، دقتی مارکسیستی ـ لنینیستی است.

·        این تسلط نیما به اسلوب دیالک تیکی هم حیرت انگیز است و هم ستایش انگیز.

·        ما قصد پیشداوری راجع به جهان بینی نیما نداریم.

·        در روند تحلیل آثار نیما بیشک یقین قلبی کسب خواهیم کرد.

·        محتوای فلسفی ـ اسلوبی این بیت نیما اما همین است.

·        در فلسفه تاریخ (تئوری اجتماعی) نیما،  تعیین کننده نه نام، نه شهرت و آوازه، نه سخنوری، بلکه ماهیت فرد مورد نظر است، آدمیت او ست و آئینه آدمیت آدمی کار او ست، پراتیک او ست.

·        این موضع نظری نیما موضعی از سر تا پا مارکسیستی ـ لنینیستی است.

4

گو سخنگو شهیر عالم شد

چه بها، خود اگر نه آدم شد!

·        نیما در این بیت، محتوای نظری بیت قبلی را تصریح می کند:

·        اگر سخنور، شهیر جهان هم باشد، ولی خودش آدم نباشد، شهرتش پشیزی نمی ارزد.

·        این موضع نظری نیما اما به چه معنی است؟

3

·        برای درک منظور نیما و برای تمیز موضع نظری نیما از موضع نظری فضلای فئودالی بهتر است که مثال دیگری از شیخ شیراز بیاوریم:

 سعدی

(دکتر حسین رزمجو: بوستان سعدی، ص 108 ـ 109.) 

نبینی که در کرخ تربت بسی است

بجز گور معروف،  معروف نیست؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        نمی بینی که در خطه کرخ، گور فراوان است و علیرغم آن، فقط گور معروف کرخی، معروف خاص و عام است؟

4

·        سعدی هم در این بیت، معیار سنتی و فئودالی نام و ننگ را مورد تجلیل قرار می دهد و به عنوان معیار معیارها به خورد خواننده و شنونده می دهد:

·        بزعم شیخ شیراز معنای زندگی به میراث نهادن نام نیک و پرهیز از به میراث نهادن نام بد است.

·        سعدی در آثار و اشعار دیگر خود شیوه مشخص به میراث نهادن نام نیک را نیز تشریح می کند:

·        ساختن خانی، کاروانسرائی، شبخانه ای، یتیمخانه ای و غیره.  

·        تفاوت معیار اخلاقی ـ دوئالیستی ننگ نام در قاموس نیما و شیخ شیراز اما کجا ست؟

5

 پیش از آن، کاین سخنوری بینی

بایدم آدمیگری بینی

گو سخنگو شهیر عالم شد

چه بها، خود اگر نه آدم شد!

·        تفاوت و تضاد آندو در این است که نیما دوئالیسم ننگ و نام را از نو تعریف می کند و در واقع آن را وارونه می سازد.

·        یعنی معیار ارزشی وارونه را وارونه می سازد.

·        اما وارونه سازی هر وارونه ای به معنی نفی و تصحیح وارونگی آن است.

·        نیما عملا و نظرا معیار ننگ و نام سنتی را سلب معیاریت می کند.

·        به درجه دوم اهمیت پرتاب می کند.

·        نیما نقش تعیین کننده را نه از آن نام وننگ، بلکه از آن آدمیت و بربریت می داند:

·        در فلسفه تاریخ نیما در درجه اول مهم آن نیست که نام نیکی و یا بدی از خود به جا می گذاری و یا نه.

·        مهم  این است که خودت چه ماهیتی داری.

·        مهم و تعیین کننده آدمیت و یا بربریت تو ست.

·        نام نیک و بد ثانوی اند، فرعی اند و نه اولین و تعیین کننده.

پایان