سیری در شعری از سیمین بهبهانی (10)

 افیون وعده های تهی

(از کتاب رستاخیز

 تاریخ انتشار 1352) 

سیمین بهبهانی

سرچشمه:

صفحه فیسبوک

رضا بی شتاب

تحلیلی از شین میم شین 

آزادسرو بودم و دردا که همچو تاک

سر تا به پای من همه دست نیاز شد

·        معنی تحت اللفظی:

·        سرو آزادی بودم، ولی دریغا که بسان تاک سرتاپایم دست نیاز گشت.

1

 آزادسرو بودم و دردا که همچو تاک

سر تا به پای من همه دست نیاز شد

·        این بیت شعر شاعر بلحاظ محتوای معنوی تحت تأثیر میرزاده عشقی است:

آنچه  انسان را کند روبه مزاج

احتیاج است، احتیاج است، احتیاج

(نقل به مضمون)

·        احتیاج سبب شکست غرور و عزت انسانی انسان ها می شود.

·        احتیاج به سرافکندگی انسان ها منجر می شود.

·        احتیاج انسان را به تن در دادن به پستی وامی دارد.

·        سرو آزاد در این صورت به معنی مظهر سربلندی، سرافرازی، عزت انسانی تصور می شود.

·        شاعر نخست سربلند و سرافراز می زیست، ولی تحت شرایط نوین گدا شده است.

·        محتاج این و آن شده است.

·        ذلیل شده است.

2

·        البته نظر میرزاده عشقی در این بیت خود قابل بحث است.

·        آنچه انسان ها را روبه مزاج می کند و به ذلت مادی و فکری و روحی و روانی می کشاند، نه احتیاج، بلکه شرایط مادی موجود است.

·        یعنی مناسبات اجتماعی حاکم است:

الف

·        احتیاج به نان و مسکن و پوشاک و غیره اولا استثناء نمی شناسد و در مورد همه انسان ها (و حتی حشرات و حیوانات)  صادق است.

ب

·        ثانیا احتیاج مورد نظر شاعر، یعنی فقر مادی، خود ثانوی است و  فی نفسه علت تشکیل «مزاج» معینی در انسان ها نیست.

·        فقر یا نتیجه سطح نازل توسعه نیروهای مولده  است و یا در صورت توسعه نیروهای مولده، نتیجه مناسبات تولیدی مبتنی بر استثمار حاکم است.

3

آزادسرو بودم و دردا که همچو تاک

سر تا به پای من همه دست نیاز شد

·        شاعر در این بیت، دیالک تیک آزادی و نیاز را به شکل دیالک تیک سرو و تاک بسط و تعمیم می دهد تا از سقوط خویش خبر دهد.

·        شاعر از این بابت رنج می برد که به علل مختلف ذکر شده در ابیات قبلی، تحول کیفی منفی یافته است و از مقام والای سرو به اسفل السافلین تاک سقوط کرده است.

·        برگ های تاک در این بیت به دست های انسانی تشبیه می شوند که به قصد طلب حاجب به درگاه باری تعالی بلند و باز شده اند.

4

آزادسرو بودم و دردا که همچو تاک

سر تا به پای من همه دست نیاز شد

·        سرو بر خلاف تاک درختی است که میوه «تولید» نمی کند.

·        سرو درخت بی ثمری است.

·        سرو حتی بمراتب بدتر از بید است.

·        چون بید به قول سهراب شاعر، شاخه اش را برایگان در اختیار پرنده می گذارد و سایه اش را برایگان به هر رهگذری ارزانی می دارد.

·        سرو اما علیرغم این بی ثمری و شاید هم به دلیل همین بی ثمری در ادبیات فارسی از عزت و ارج و مقام والائی برخوردار است.

·        درست بر خلاف بید و درختان بار آور دیگر.

·        سؤال ولی این است که چرا و به چه دلیل؟

5

آزادسرو بودم و دردا که همچو تاک

سر تا به پای من همه دست نیاز شد

·        در ایدئولوژی نظامات اجتماعی بنده داری و فئودالی و بورژوائی واپسین برای اثبات صحت و سقم نظرات مختلف همه از دم به ناتورالیزاسیون چیزها، پدیده ها، سیستم ها و روندهای اجتماعی و یا بر عکس به سوسیالیزاسیون و یا هومانیزاسیون چیزها، پدیده ها، سیستم ها و روندهای طبیعی توسل می جویند.

·        به همین دلیل است که چیزهای طبیعی از جماد تا نبات و از جانور تا انسان را بر اساس معیارهای طبقاتی بنده داری و فئودالی و بورژوائی واپسین طبقه بندی می کنند:

·        بدین طریق و ترفند است که دوئالیسم وسیعی از چیزهای طبیعی سرهم بندی می شود تا با توسل به آنها بتوانند تضادهای اجتماعی را به مثابه دوئالیسم های اجتماعی ـ طبیعی ـ الهی جا بزنند، ازلی و ابدی و لایزال محسوب دارند و توجیه کنند.

·        مراجعه کنید به تحلیل آثار سعدی و حافظ و غیره در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

6

آزادسرو بودم و دردا که همچو تاک

سر تا به پای من همه دست نیاز شد

·        سرو آزاد شباهت غریبی به اشرافیت بنده دار و فئودال و بعد بورژوازی دارد که کار مادی را ننگ می دانند و از قبل کار توده های مولد و زحمتکش ارتزاق می کنند.

·        اشرافیت بنده دار و فئودال و بورژوازی نیز بسان سرو به تولید نعمات مادی نمی پردازند.

·        ما از خاستگاه و یا پایگاه طبقاتی شاعر خبر نداریم.

·        با توجه به تاریخ سرایش این شعر این تصور به خاطر آدمی خطور می کند که شاید شاعر خاستگاه طبقاتی فئودالی داشته و با پیروزی انقلاب ضد فئودالی و بورژوائی سفید امتیازات طبقاتی خود را از دست داده و خانه خراب شده است:

·        از مقام معظم سرو آزاد انگل و مفتخور (اشرافیت فئودالی)  به اسفل السافلین تاک، یعنی توده های مولد نعمات مادی سقوط کرده است. 

·        البته نمی توان بر اساس شعر واحدی حکم قطعی صادر کرد.

·        ولی تحقیر تاک و تجلیل سرو در تحلیل نهائی به معنی تحقیر توده های مولد و زحمتکش و تجلیل طبقات انگل و مفتخور است.

سجّاده را به سفره، دگر می توان فروخت

نانپاره، ای دریغ که مُهر نماز شد!

·        معنی تحت اللفظی:

·        وضع چنان وخیم است که می توان سجاده را با سفره تعویض کرد.

·        دریغا که نان پاره ای به درجه مهر نماز ارتقا یافته است.

1

سجّاده را به سفره، دگر می توان فروخت

نانپاره، ای دریغ که مُهر نماز شد!

·        شاعر در این بیت دیالک تیک مادی و معنوی را از سوئی به شکل دیالک تیک سفره و سجاده و از سوی دیگر به شکل دیالک تیک نانپاره و مهر نماز بسط و تعمیم می دهد و بر تقدم مادی (سفره، نانپاره) بر معنوی (سجاده، مهر نماز) دریغ می خورد.

·        این موضعگیری نظری شاعر اما به چه معنی است؟

2

سجّاده را به سفره، دگر می توان فروخت

نانپاره، ای دریغ که مُهر نماز شد!

·        تقدم قائل شدن به سجاده بر سفره و مهر نماز بر نانپاره به معنی تقدم قائل شده بر روح نسبت به ماده است.

·        یعنی به معنی نمایندگی جهان بینی ایدئالیستی است.

·        شاید شاعر خود نداند که عملا همان موضعگیری طبقاتی و ایدئولوژیکی را نمایندگی می کند که اشرافیت بنده دار و فئودال و روحانیت و بورژوازی نمایندگی می کنند:

·        آنها هم روح را بر ماده، شعور اجتماعی را بر وجود اجتماعی، دین را بر نان مقدم می دانند.

3

·        این طرز تفکر شاعر، نوعی وارونه اندیشی است.

·        قضیه درست عکس آن است که شاعر تصور می کند:

·        معنویات و روحیات در تحلیل نهائی انعکاس مادیات اند.

·        مفهوم انتزاعی درخت (روح، شعور) انعکاس درختان مادی، واقعی ـ عینی در آئینه ضمیر انسان ها ست و نه برعکس.

·        اندیشه (حکم، جمله، قضاوت) انعکاس واقعیت امری است که قبل از تشکیل اندیشه در کله آدمی، در جهان واقعی، یعنی در خارج از کله آدمی وجود داشته است:

·        قبل از اینکه حکم (جمله، اندیشه) «زمین سیاره ای است» فرمولبندی شود، زمین به مثابه سیاره جود داشته است.

   

4

سجّاده را به سفره، دگر می توان فروخت

نانپاره، ای دریغ که مُهر نماز شد!

·        شاعر با این بیت، ضمنا درک ایدئالیستی تاریخ را نمایندگی می کند.

·        شاعر به نقش صرفنظرناپذیر نانپاره (تولید مایحتاج مادی) وقوف روشن ندارد.

·        بشر و جانور بدون سجاده و مهر نماز می تواند زندگی کند، ولی بدون سفره و نانپاره چنان از پا در می آید که سجاده و مهر و خیلی چیزهای دیگر بکلی فراموش می شوند.

·        سعدی به این حقیقت امر ماتریالیستی ـ تاریخی صدها بار اشاره کرده است:

تشنه سوخته در چشمه روشن، چو رسید

تو مپندار که از پیل دمان اندیشد

ملحد گرسنه در خانه خالی بر خوان

عقل باور نکند، کز رمضان اندیشد

پایان