دو دختر گدا
اثری از کمال الملک
سعدی شیرازی
( ۵۶۸ - ۶۷۱ هجری شمسی)
حکایت نهم
(گلستان با ب اول، ص 29)
تحلیلی
از شین میم شین
به
بازوان توانا و قوت سر دست
خطا
ست، پنجه مسکین ناتوان بشکست
نترسد
آن، که بر افتادگان نبخشاید
که
گر ز پای در آید، کسش نگیرد دست
·
معنی تحت اللفظی:
·
ستم بر ضعفای ناتوان با تکیه بر
قوت جسمانی اشتباه است.
·
کسی که بر ضعفا ستم روا دارد، به
هنگام ضعف، یار و یاوری جهت دستگیری نخواهد داشت.
·
در این دو بیت شیخ شیراز، هم هومانیسم
فئودالی ـ بنده داری سعدی تبیین می یابد و هم شیوه استدلال همیشگی و کلاسیک او:
1
·
هومانیسم سعدی از این قرار است که
وضع موجود باید کماکان حفظ شود، ولی برای حفظ وضع موجود باید ستم اقلیت ممتاز بر
اکثریت تحت ستم، حد و اندازه داشته باشد.
·
حافظ همین رهنمود استراتژیکی سعدی
را با صراحت و صداقت بیشتر فرمولبندی می کند.
ساقی
به جام عدل، بده باده تا گدا
غیرت
نیاورد که جهان پربلا کند
·
معنی تحت اللفظی:
·
ساقی در جام عدالت باده بده، تا گدایان
(توده های مولد و زحمتکش) به سبب رشگ بردن بر توانگران، دست به انقلاب نزنند.
·
این همان فرمولبندی فئودالی ـ بنده
داری کلاسیک است و سرشار از تئوری است:
2
·
حافظ هم در سنت سعدی در ایدئال و
مطلوب بودن وضع موجود شکی ندارد.
·
مسئله حد و اندازه ستم بر اکثریت
زحمتکش است.
·
دلیل آن هم نه در هومانیسم اصیل،
بلکه در هومانیسم فئودالی است:
·
برای حفظ وضع موجود باید ستم
اندازه داشته باشد.
3
·
در این بیت خواجه شیراز، ضمنا مفهوم
«عدل» به سلیقه و سیاق فئودالی، تعریف و در حقیقت تحریف می شود:
·
عدل یعنی اندازه نگه داشتن در ظلم
تا توده برنخیزد و بساط فئودالیسم را از میان برندارد.
4
·
ضمنا مفهوم «انقلاب» در قاموس حافظ،
تعریف و باز هم تحریف می شود، تحریفی که کماکان حتی از سوی فوندامنتالیسم شیعی (خمینی)
صورت می گیرد:
·
انقلاب یعنی پر بلا کردن جهان و نه
زیر و زبر کردن (نیمایوشیج) مناسبات تولیدی حاکم.
5
·
دلیل وقوع انقلابات اجتماعی نیز نه
تشدید تضاد اصلی جامعه و برونی و علنی شدن ستیز طبقاتی، بلکه رشگ و حسادت توده های
مولد و زحمتکش به ثروت و مکنت و مال طبقه حاکمه است.
·
پس تقصیر انقلابات اجتماعی نیز به
گردن گدایان است.
6
·
حافظ اما در عین حال و باز هم در
سنت مدرس و معلم ایدئولوژیکی اش ـ سعدی ـ زهر طبقاتی ـ ایدئولوژیکی اش را به رگ
خواننده و شنونده اشعارش تزریق می کند:
·
توده های مولد و زحمتکش به چرخش
قلمی به خیل انگل و طفیلی، لومپن و لات و بی همه چیز، یعنی گدایان تنزل می یابند.
·
سعدی در هر دو اثر خود بابی را به
دراویش (گدایان) اختصاص داده است.
·
علاوه بر این در هر دو اثر بابی را
هم به مقوله «احسان» اختصاص داده است تا همین رهنمود استراتژیکی حافظ عملی شود و
گدایان غیرت پر بلا کردن جهان را پیدا نکنند.
7
·
حافظ اما ضمنا دیالک تیک طبقه
حاکمه و توده را به شکل دوئالیسم توانگر و
گدا بسط و تعمیم می دهد و ضمنا وارونه می سازد:
·
یعنی نقش تعیین کننده را از آن طبقه
حاکمه (توانگر) می داند و توده های مولد و
زحمتکش را مشتی مفتخور، انگل و وابسته جا می زند.
·
حافظ در سنت سعدی حتی بمراتب بدتر،
دیالک تیک طبقه حاکمه و توده را به شکل دوئالیسم همه چیز و هیچ، همه کاره و
هیچکاره، مولد و مفتخور و مصرفکننده بسط و تعمیم می دهد.
·
به همین دلیل گفتیم که این بیت
حافظ از تئوری سرشار است.
8
به
بازوان توانا و قوت سر دست
خطا
ست، پنجه مسکین ناتوان بشکست
نترسد
آن، که بر افتادگان نبخشاید
که
گر ز پای در آید، کسش نگیرد دست
·
دلیل سعدی اما در این دو بیت،
دلیلی اگوئیستی و مبتنی بر دیالک تیک داد و ستد است.
·
به خدمت گرفتن این دیالک تیک و
استدلال بر اساس آن کسب و کار همیشگی سعدی بوده است:
·
اگر قوی بر ضعیف ستم کند (ستم به
مثابه داد)، به هنگام ضعف و پیری و درماندگی هم کسی بر او رحم نخواهد کرد. (ستم به
مثابه ستد)
·
پس قوی باید بر ضعیف ترحم کند.
·
نه به این دلیل که به قول خودش، «چو
عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار»، یعنی نه به دلیل رابطه ارگانک
بنی بشر با همنوع، بطور کلی، بلکه به دلیلی مطلقا اگوئیستی.
·
سعدی این دیالک تیک داد و ستد را
حتی در روز قیامت معتبر می داند.
·
به همین دلیل در قاموس سعدی فقرا
را به صدها فرسنگی بهشت و حوری و غلمان حتی راه نمی دهند.
·
بهشت جای کسانی است که در این دنیا
بضاعت مالی و غیره داشته اند و برای آن دنیا سرمایه گذاری کرده اند و نه جای فقرای
«بی همه چیز!»
ادامه دارد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر