جهان و جهان بینی سیاوش کسرائی (50)

تحلیلی از شین میم شین

·        در فاصله زمانی 700 سال، دو شاعر کلاسیک، خر ـ خادم دیرین بنی بشر ـ را مورد بررسی قرار داده اند.

·        موجود دیرآشنای واحدی در آئینه شفاف ضمیر دو شاعر کلاسیک و فراموش ناشدنی انعکاس یافته است.

·        انعکاس واقعیت عینی در آئینه ضمیر انسان ها اما نه انعکاسی آئینه وار، نه انعکاسی مکانیکی، بلکه انعکاسی ماتریالیستی ـ دیالک تیکی است.

·        ما برای آشنائی با قانونمندی های اوبژکتیف و سوبژکتیف روند  انعکاس به تحلیل هر دو شعر مبادرت می ورزیم تا ضمنا با جهان بینی هر دو شاعر کلاسیک آشنا شویم.

·         

·        شعر اول از شیخ شیراز است و شعر دوم از شاعر توده های مولد و زحمتکش معاصر، سیاوش کسرائی است.

سعدی

مواعظ

خري از روستائيي بگريخت
جل بيفکند و پاردم بگسيخت

در بيابان، چو گور خر مي ‌تاخت
بانگ مي ‌کرد و جفته مي ‌انداخت

که به جان آمده ز محنت و بند
داغ و بيطار و بار و پشماگند:

«شادمانا و خرما که منم
که از اين پس به کام خويشتنم!»

روستايي چو خر برفت از دست
گفت:

«اي نابکار صبرم هست

پس بخواهي به وقت جو گفتن
که خري بد ز پايگه رفتن!»

به مزاحت نگفتم اين گفتار
هزل بگذار و جد از او بردار

همچنين مرد جاهل سرمست
روز درماندگي بخايد دست

ندهند آنچه قيمتش ندهي
نشود کاسه پر، ز ديگ تهي

پایان

تحلیل موعظه شیخ شیراز

خري از روستائيي بگريخت

جل بيفکند و پاردم بگسيخت

در بيابان، چو گور خر مي ‌تاخت
بانگ مي ‌کرد و جفته مي ‌انداخت

که به جان آمده ز محنت و بند
داغ و بيطار و بار و پشماگند:

«شادمانا و خرما که منم
که از اين پس به کام خويشتنم!»

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·        خر روستائی ئی پالان و مخلفات از پشت به زیر افکند و پا به فرار نهاد.

·        خر روستائی بسان گورخری در بیابان می تاخت، عرعر می کرد، لگد می انداخت و با خود می گفت:

·        «از محنت و قید و بند و داغ و دامپزشک و پالان و مخلفات به تنگ آمده بودم.

·        از این پس شاد و خرم و کامیار خواهم زیست.»

·        سعدی بسان نویسنده رئالیستی وضع زیست خران زحمتکش را از دید آنها تصور و تصویر می کند.

·        بهتر از این نمی توان رابطه انسان و حیوانات اهلی را توصیف کرد:

·        این دیالک تیک فراز و فرود است که به شکل دیالک تیک انسان و خر بسط و تعمیم می یابد.

·        این همان دیالک تیک حاکم و محکوم است، دیالک تیک ستمگر و ستمکش است.

روستايي چو خر برفت از دست
گفت:

«اي نابکار صبرم هست

پس بخواهي به وقت جو گفتن
که خري بد ز پايگه رفتن!»

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·        روستائی پس از فرار خر از موضعی دیگر به قضیه می نگرد:

·        «ای بدکاره فاسق، برو.

·        من آدم صبوری ام.

·        به هنگام جو به فراست خواهی افتاد که در رفتن خریت بود.»

·        سعدی با رئالیسم شگفت انگیزی مسئله را از موضع روستائی نیز توصیف می کند.

·        روستائی خود را نه ستمگر، نه استثمارگر، بلکه بزرگوار و بخشنده و نیکوکار تصور می کند.

·        انگار کار خر در تمام طول روز حتی به اندازه مشتی جو ارزش نداشته است.

·        از این رو ست که روستائی طلبکار هم است.

·        این البته خود شیخ شیراز است که به جای روستائی به منبر رفته و موعظه می کند.

·        و گرنه روستائی بهتر از هر کس می داند که خر به ازای چندرغازی، چه خدمت عظیمی به بنی بشر کرده است و می کند.

به مزاحت نگفتم اين گفتار
هزل بگذار و جد از او بردار

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·        قصه خر و روستائی را برای تفنن نقل نکردم.

·        جنبه های غیرجدی قصه را کنار بگذار و به جنبه های جدی آن توجه کن!

·        اکنون نیت شیخ شیراز از نقل قصه روستائی و خر برملا می گردد.

·         سعدی قصد موعظه ایدئولوژیکی داشته است.

همچنين مرد جاهل سرمست
روز درماندگي بخايد دست

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·        مرد نادان نیز بسان خر که به هنگام جو، به هنگام درماندگی تأسف خواهد خورد و پشیمان خواهد گشت.

·        بنابرین، سعدی قصه روستائی و خر را متناسب با رهنمود مورد نظر خود سرهم بندی کرده است.

·        فرار از قید و بند و پالان و پشماکند، خریت است.

·        چون مشتی جو در جای دیگر گیر نمی آید.

·        شیخ شیراز اکنون به جای خر، مرد جاهل سرمست را می نشاند که از قید و بند و بندگی اربابی پا به فرار نهاده است و سودای زندگی  آزاد به سر دارد.

·        سعدی بسان روستائی در قصه، آزادیخواهی را خریت تلقی می کند.

·        دلیل سعدی همان دلیل روستائی است:

·        بنده و رعیت فراری به هنگام صبحانه و ناهار و شام به فراست خواهد افتاد که آزادی خواهی خریت بوده است.

·        به عبارت دیگر تن در دادن به بندگی و نوکری و کلفتی و سرسپردگی و وابستگی نشانه عقل است و دانائی.

ندهند آنچه قيمتش ندهي
نشود کاسه پر، ز ديگ تهي

·        این استنتاج نهائی شیخ شیراز است:

·        همانطور که از دیگ خالی نمی توان کاسه غذا را پر کرد، بدون بندگی و کلفتی و نوکری و وابستگی، بدون داد، ستدی هم در کار نخواهد بود.

پایان