سیری در جهان بینی عبید زاکانی (37)

خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی

(701 ـ     772 هجری قمری) 

رساله دلگشا

نيم عمر و كل عمر

نحوي در كشتي بود.

ملاح را گفت:

تو علم نحو خوانده‌اي؟

گفت:

نه.

گفت: نيم عمرت برفنا ست.

روز ديگر تندبادي پديد آمد، كشتي مي‌ خواست غرق شود.

ملاح او را گفت:

تو علم شنا آموخته‌اي؟

گفت:

نه. گفت:

كل عمرت برفنا ست!

پایان

تحلیل از یدالله سلطان پور

نيم عمر و كل عمر

·        عبید با مفهوم «نیم عمر و کل عمر»، میان فرعی و اصلی مرزبندی می کند:

·        هنر و دانش اصلی آن است که عدم تسلط بدان به فنای کل عمر منجر می شود و هنر و دانش فرعی آن است که عدم وقوف بدان به فنای فقط نصف عمر منجر می شود. 

1

نحوي در كشتي بود.

·        نحو در فرهنگ واژگان فارسی، به بخشی از دستور زبان اطلاق می شود که بوسیله آن فونکسیون کلمات در جملات و عبارات تعیین می شود.

·        نحوی در قرون وسطی به عالم علم نحو اطلاق می شده که گویا مایه فخر و مباهات عالم مربوطه بوده و ضمنا  انتقاد اجتماعی از نحوه برخورد او را و تحقیر علم مربوطه را به دنبال داشته است.

·        شاعر دیگری نیز به تمسخر و تحقیر نحویون می پردازد و آنها را  مورد انتقاد قرار می دهد:

آن یکی نحوی به کشتی درنشست

روبه کشتیبان نمود، آن خودپرست

2

ملاح را گفت:

تو علم نحو خوانده‌اي؟

گفت:

نه.

گفت:

نيم عمرت برفنا ست.

·        نحوی با این ارزیابی خود، دیالک تیک اصلی و فرعی را به شکل دیالک تیک علم نحودانی و کشتیبانی بسط و تعمیم می دهد و برای مهمتر جلوه دادن مقام اجتماعی خویش، نقش تعیین کننده را از آن علم نحو دانی (اصلی) جا می زند.

روز ديگر تندبادي پديد آمد، كشتي مي‌ خواست غرق شود.

·        عبید برای اثبات بطلان نظر نحوی تجربه زنده زندگی را به خدمت می گیرد:

·        تندبادی پدید می آید و کشتی در خطر غرق شدن قرار می گیرد.

·        خواجه شیراز نیز بسان عبید در دیالک تیک پراتیک و تئوری، نقش تعیین کننده را از آن پراتیک می داند و ضمنا باز هم بسان عبید، تجربه را محک صحت و سقم دعاوی تلقی می کند:

خوش بود، گر محک تجربه آید به میان

تا سیه روی شود، هر که در او غش باشد

·        با محک می توان ناخالصی های زر را تشخیص داد.

·        خواجه شیراز تجربه (پراتیک) را هم برتر از تئوری می داند و هم محک تعیین صحت و سقم تئوری ارزیابی می کند.

·        این نظر خواجه با نظر کلاسیک های مارکسیسم  کم و بیش انطباق دارد.

·        پراتیک ـ در تحلیل نهائی ـ هم مقدم بر تئوری است و هم معیار بلامنازع کشف حقیقت احکام است.

ملاح او را گفت:

تو علم شنا آموخته‌اي؟

گفت:

نه. گفت:

كل عمرت برفنا ست 

·        ملاح تسلط به علم و فن شنا را برتر از تسلط بر علم نحو تلقی می کند و با محک تجربه صحت نظر خود را و بطلان نظر نحوی را اثبات می کند:

·        او جای فرعی و اصلی را از نو تعیین می کند و عدم وقوف به علم و فن شنا را با مرگ حتمی (فنای کل عمر) یکی می داند.

·        حق با کیست؟

1

·        این شیوه بحث و تعیین سوبژکتیف اصلی و فرعی یکی از ویژگی های چالش نظری در جوامع عقب مانده بوده و است.

·        در این جور چالش های فکری فراموش می شود که در هر سیستمی دیالک تیک عناصر و ساختار و سیستم برقرار است.

·        درست است که عناصر مختلف متشکله سیستم از اهمیت متفاوت برخوردارند، ولی شکی نیست که فقدان هر کدام از عناصر به اختلال کم و بیش و دیر و زود سیستم منجر خواهد شد.

2

·        نانوا و عمله و بنا همانقدر در جامعه بشری اهمیت دارند که مهندس و بقال و عطار و رنگرز و دانشمند.

·        با مفاهیم نیم عمرو  کل عمر نمی توان به قضاوت قطعی راجع به فونکسیون اعضای جامعه و علوم و فنون مختلف پرداخت.

·        علم و فن نانوائی، حفاری، کانال کشی، باغبانی، کشاورزی، دامداری و چوپانی، صرف و نحو، تعلیم و تربیت و غیره را نمی توان به آسانی طبقه بندی کرد و یکی را برتر از دیگری دانست.

·        هیچ علم وفن و حرفه ای بیهوده نیست. 

3

·        تنها مرزبندی ئی که می توان ـ در تحلیل نهائی ـ داشت، عبارت است از تعیین کنندگی تولید مایحتاج اولیه انسان ها (خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت و غیره) در مقایسه با تولید حوایج معنوی از قبیل هنر و صرف و نحو و غیره.

·        این تعیین کنندگی نیز در تحلیل نهائی است و بس.

پایان