فرهنگ مفاهیم فلسفی (ت) تئوری (نظریه) (۴)

پروفسور دکتر گئورگ کلاوس

برگردان

شین میم شین

 

۲۰

·     اصطلاح واحدی می تواند در یک تئوری، هم به مثابه اصطلاح متاتئوریکی و هم به مثابه اصطلاح متازبانی به کار رود.

 

۲۱

·    به عنوان مثال، در جمله  «اتیولوژی، آموزه علل بیماری ها است»، اصطلاح  علت   یک اصطلاح متازبانی است.

 

۲۲

·     آن (علت) اما ـ همزمان ـ در اوبژکتزبان هر تئوری نیز که این اظهار نظر بدان مربوط می شود، به کار می رود.

 

۲۳

·    وقتی ما می گوییم، که «علت های بیماری های سرطانی هنوز به طور کامل تحقیق نشده اند»، اینجا ما با یک جمله از اوبژکتتئوری سر و کار داریم، که در آن اصطلاح «علت» به مثابه اصطلاح اوبژکتزبانی به کار  رفته است.

 

۲۴

·     تئوری های علمی را می توان به دو دسته تقسیمبندی کرد:

 

الف

·     تئوری های تجربی  

 

ب

·     تئوری های استقرائی.

 

۲۵

·     ولی نمی توان میان آندو به طور  قطعی مرزبندی کرد.

 

(استقراء عبارت است از استخراج منفرد و خاص از عام.

مثال:

باران می بارد.

اگر باران ببارد، سنگفرش خیس می شود.

پس سنگفرش خیس است.

 

ضد استقراء را قیاس و یا استنتاج می نامند.

قیاس و استنتاج عبارت از متد علمی ئی است که در آن از منفرد و خاص، عام نتیجه گرفته می شود.

مترجم)

 

۲۶

·     نه تئوری های تجربی محض (ناب) وجود دارند و نه تئوری های استقرائی محض.

 

۲۷

·    از سوئی تئوری هائی که تنها از قوانین تجربی تشکیل یافته اند و حاصل آزمایش و مشاهده اند و یا قوانین مربوط به تجارب حاصل از فعالیت اجتماعی و یا سیاسی که به طور  علمی فرمولبندی شده اند، حاوی حداقلی از عناصر استقرائی اند و از سوی دیگر، حتی انتزاعی ترین تئوری های ریاضی ـ به طور  تاریخی ـ به وسیله  حلقات واسط با تجارب عملی گره خورده اند و نتیجه آنان محسوب می شوند.

 

۲۸

·    مبدأ تئوری های تجربی را قوانین تجربی تشکیل می دهند، که در بالا مورد بحث قرار گرفتند.

 

۲۹

·     آنها در آغاز با دست و دلبازی معینی بدون سختگیری و وسواس، سیستم بندی می شوند.

 

۳۰

·     از این گونه مواد و مصالح آغازین به کمک  تعمیم، قوانین پدید می آیند که برای توضیح حقایق به کار  می روند و سرانجام در قالب فرمولبندی زبانی ریخته می شوند.

 

۳۱

·    این قوانین عام را فرضیه هم می نامند.

 

۳۲

·     اگر به کمک  فرضیه، استنتاج قوانینی که تا کنون ناشناخته بوده اند، امکان پذیر شود و صحت آنها در پرتو مشاهده، آزمایش، بازسازی و غیره تأیید شود، آنگاه فرضیه، خود صحیح قلمداد می شود و به تئوری ـ به معنی فوق الذکر آن ـ مبدل می گردد.

 

۳۳

·    اگر همه احکام قانونی حاصله به طریق بالا را در سیستم منظمی قرار دهیم، چنین سیستمی را می توان تئوری به معنی واقعی کلمه نامید.

 

۳۴

·     از این رو بهتر آن است که در مقابل فرضیه، نه تئوری بلکه احکام قانونی قرار داده شوند.

 

۳۵

·     تاریخ علوم نشان می دهد که تئوری های تجربی نمی توانند برای همیشه صحیح باشند.

 

۳۶

·    هر تئوری تجربی فقط یک حقیقت نسبی است که دیر یا زود جای خود را به حقیقت نسبی برترخواهد داد.

 

۳۷

·     البته این جایگزینی به معنی دور انداختن تئوری های سابق نیست.

 

۳۸

·     حقایق مشاهده ای و تجربی جدید روی هم رفته به تنگتر شدن عرصه اعتبار تئوری قدیم منجر می شوند و تئوری قدیم در چارچوب تئوری فراگیرتر جدید، به عنوان حالتی خاص باقی می ماند.

 

۳۹

·     مثلا مکانیک کلاسیک امروزه به عنوان حالتی خاص، در تئوری نسبیت خاص و همچنین در مکانیک کوانتومی باقی مانده است.

 

۴۰

·    هندسه اقلیدسی نیز به همین سان در هندسه غیراقلیدسی باقی مانده است.

 

۴۱

·     البته این ادعا در مورد همه علوم و همه تئوری های تجربی صادق نیست.

 

۴۲

·     در برخی از عرصه های علم پزشکی و یا علوم اجتماعی، تئوری از سلسله ای از احکام تجربی کم و بیش منظم تشکیل می یابد و تنها گروه معینی از آنها را می توان در پرتو احکام قانونی عام توضیح داد.

 

۴۳

·     در چنین مواردی اصلا نمی توان ادعا کرد که تئوری در مجموع، سیستمی از احکام قانونی است.

 

۴۴

·     در سال های اخیر تئوری های استقرائی پیشرفت چشمگیری کرده اند.

 

۴۵

·    علت این امر قبل از همه در پیشرفت تحقیق در مقدمات ریاضی و منطق ریاضی است.

 

۴۶

·     تئوری های استقرائی ـ به طور  کلی ـ عرصه دانشی را در مد نظر دارند که از نظر تاریخی پشت سر گذاشته اند.

 

الف

·    عرصه ای که زادگاه مفاهیم اصلی و قوانین تئوری های استقرائی است.

 

ب

·    عرصه ای که مفاهیم و قوانین یاد شده در نتیجه تعمیم، حاصل آمده اند و مواد و مصالح لازم برای تدوین تئوری های استقرائی را تشکیل می دهند.

 

۴۷

·     این عرصه پشت سر گذاشته شده را مدل ماقبل بدیهی (اکسیوماتیکی) تئوری می نامند.

 

ادامه دارد.