سیری در شعری از سیاوش کسرایی تحت عنوان «آرش کمانگیر» (۶۴)

 

 

تحلیلی

از

شین میم شین

 

آرش کمانگیر

(شنبه ۲۳ اسفند ۱۳۳۷)

 

زمین خاموش بود و آسمان، خاموش

تو گویی این جهان را بود با گفتار آرش، گوش

 

به یال کوه ها لغزید ـ کم کم ـ پنجه ی خورشید

هزاران نیزه ی زرین، به چشم آسمان پاشید

نظر افکند آرش سوی شهر، آرام:

کودکان بر بام

دختران بنشسته بر روزن

مادران ـ غمگین ـ کنار در

مردها در راه

 

·    سیاوش در این بند شعر ـ آگاهانه و یا بطور خوپو، طبیعی و عینی ـ محیط پیراموش آرش را بطور رئالیستی (واقع بینانه)  تصور و تصویر می کند:

 

۱

زمین خاموش بود و آسمان، خاموش

تو گویی این جهان را بود با گفتار آرش، گوش

·    سیاوش نخست از واکنش طبیعت اول نسبت به نیایش آرش و ضمنا از محیط پیرامون طبیعی آرش گزارش می دهد:

·    هستی طبیعی متشکل از زمین و آسمان (جهان) ـ بسان انسان ـ نفس در سینه حبس کرده و سراپا گوش است تا نیایش دردانه بی همتای خود را بشنود که حاوی و حامل تصمیمگیری نهائی او ست.

 

۲

به یال کوه ها لغزید ـ کم کم ـ پنجه ی خورشید

هزاران نیزه ی زرین، به چشم آسمان پاشید

 

·    هستی طبیعی پس از شنیدن نیایش آرش با رضایت خاطری عمیق واکنش نشان می دهد:

·    از سکون و سکوت موقت دست برمی دارد و به کرد و کار همیشگی خود ادامه می دهد:

·    خورشید سر بر می کشد و آسمان را از انوار خود منور می سازد.

·    در بدترین و تلخ ترین شرایط عینی، امید دوباره بر تخت می نشیند تا زندگی بتواند ادامه یابد.

 

۳

نظر افکند آرش سوی شهر، آرام:

کودکان بر بام

دختران بنشسته بر روزن

مادران ـ غمگین ـ کنار در

مردها در راه

 

·    سیاوش می داند که محیط پیرامون آرش و هر شخصیت دیگر، دیالک تیکی از محیط طبیعی و محیط جامعتی است:

·    دیالک تیک طبیعت اول و طبیعت دوم است.

 

·    به همین دلیل پس از تصویر استه تیکی ـ هنرمندانه محیط طبیعی و واکنش آن، از دید آرش به توصیف محیط جامعتی و واکنش توده نسبت به نیایش آرش می پردازد:

 

۴

کودکان بر بام

دختران بنشسته بر روزن

مادران ـ غمگین ـ کنار در

مردها در راه

 

·    سیاوش عناصر محیط جامعتی و واکنش پسیکولوژیکی توده را یکی پس از دیگری بر می شمارد:

 

الف

کودکان بر بام

 

·    سیاوش ـ قبل از همه ـ از کودکان سخن آغاز می کند.

·    چرا و به چه دلیل؟

 

۱

·    شاید به این دلیل که کودکان بسان انوار آفتاب سحرگاهی منادی و ضمنا تجسم مادی امید اند.

·    چون در اندام کوچک کودکان آینده ی جامعه و همبود در تب و تاب مدام است.

 

۲

·    سیاوش در شعر مستقلی از جایگاه و نقش کودکان صراحتا سخن گفته است.

·    او در این شعر ساده و صریح از قول کودکان، جامعه را به حراست از سلامتی جسمی، روحی و روانی کودکان فرا خوانده و تغذیه مادی و فکری، آموزش و پرورش کودکان را به طرزی فوق العاده منطقی استدلال، اثبات و طلب کرده است.

 

۳

·    دلیل دیگر تصور و تصویر کودکان بر پشت بام ها، جثه کوچک و قد کوتاه کودکان است.

·    کودکان به طور طبیعی و منطقی برای بهتر دیدن حوادث پیرامون خویش، یا از درخت و تیر برق و غیره بالا می روند و یا به مراتب بهتر و سهلتر به پشت بام می روند.

 

ب

دختران بنشسته بر روزن

 

·    دختران اما پنجره را برای مشاهده حوادث پیرامون خویش ترجیح می دهند.

 

۱

·    وقتی گفته می شود که هر اثر هنری در ضمن، آئینه رئالیستی جامعه و همبود است، به همین دلیل است.

·    در همین جمله سیاوش روانشناسی اجتماعی جامعه و همبود سیاوش نیز انعکاس می یابد.

 

۲

·    دختران در میان مردم جامعه سیاوش احساس آرامش و آسایش و امنیت نمی کنند و به همین دلیل در پناهگاه خانه مادری ـ پدری لب پنجره می ایستند.

 

۳

·    ستم جنسیتی ـ بسان دیگر فرم های ستم اجتماعی ـ هزاران فرم دارد، اینهم یکی از آن فرم ها ست.

·    عصر جاهلیت که در قرآن و احادیث و روایات به مثابه دوره ای به لحاظ فکری و فرهنگی منفور و مغلوب جا زده می شود، پس از هزار و چند صد سال دیگر، از هر نظر، همچنان و هنوز حی و حاضر است.

 

۴

·    نیمه دیگر جامعه و همبود به هر دلیل و دستاویز و بهانه ای یا محبوس در قفس خانه است و یا مجبور به بسته بندی خویش در حجاب و مقنعه و روسری و غیره است.

 

ت

مادران ـ غمگین ـ کنار در

 

·    سومین عنصر محیط پیرامون اجتماعی آرش، مادران اند که غم عالم به دل دارند و به طور سنتی دم در می نشینند و با هم تبادل نظر و خبر می کنند و گپ می زنند.

 

۱

·    به قول مردجماعت، « بسان مرغان باغچه قد قد می کنند.»

·    انگار خود مردان کذائی با یکدیگر خیلی خیلی عمیق بحث و بررسی می کنند.

 

۲

·    در این جمله سیاوش هم عدم امنیت و محرومیت از برابری نیمه دیگر جامعه انعکاس می یابد.

 

۳

·    این انعکاس واقعیت عینی طبیعی و جامعتی البته روندی بسیار بغرنج است و در دیالک تیکی از آگاهی و خودپوئی صورت می گیرد.

·    شاید خود هنرمند حتی روحش از ژرفا و غنای این انعکاس خبر نداشته باشد.

 

۴

·    واقعیت عینی سرسخت و رشوه نگیر و رشوه ستیز اما ـ بی اعتنا به خود هنرمند و میل و هوی و هوس او ـ بر زبان می آید، بر صفحه کاغذ نقش می بندد و اشاعه می یابد.

 

۵

·    در این جمله سیاوش، بدون کلامی حتی، ضمنا از فرط خستگی نیمه دیگر جامعه سخن می رود.

·    مادران ـ بر خلاف مردان که در راهند ـ  کنار در نشسته اند.

 

۶

·    تصور و تصویر توده های زن به مثابه پرولتاریای مضاعف، کسب و کار ارجمند سیاوش کسرائی است.

·    این تصور و تصویر لبریز از عشق، احساس، عاطفه، همبستگی و همدردی سیاوش با توده زحمتکش و ستمکش زن است.

 

۷

·    زن در قاموس سیاوش ـ بی شباهت به گله شعرای خرفت و خر ـ نه ابزاری برای ارضای حوایج نفسانی ـ غریزی ـ روحی ـ روانی نرجماعت، بلکه نیمه برابرحقوق دوبرابر زحمتکش جامعه و همبود است و از ارج و ارزش و احترام اصیل و بی ریای مضاعف برخوردار است.

 

۸

·    زن در قاموس سیاوش ـ حداقل ـ  پرولتاریا به توان دو است.

·    زن در قاموس سیاوش ـ حداقل ـ زحمتکش مادی و فکری خانه و خیابان و کارخانه است.

 

۹

·    یکهزارم ذلتی که توده زن در جامعه و همبود برده و می برد، هنوز بررسی، تحلیل، کشف، اثبات و تشریح نشده و در شعور جامعه ثبت نگشته است.

·    برای انجام چنین کرد و کار عظیم و ارزنده ای به ظهور نویسندگان و شعرای رئالیست و تیز بین زن از موضع طبقاتی پرولتاریا نیاز مبرم بوده، است و خواهد بود.

 

۱۰

·    برای انجام چنین کرد و کار عظیم و ارزنده ای به هنرمندان زن نیاز مبرم است که آمیزه دیالک تیکی از بالزاک و گورکی  باشند.

·    یعنی همزمان، رئالیست و کمونیست باشند.

·    یعنی عینگرا، دیالک تیکی اندیش و جانبدار باشند.

 

۱۱

·    سیاوش کسرائی سرمشق بی بدیلی برای چنین هنرمندان طراز نوینی خواهد بود.

·    ضرورت تحلیل دیالک تیکی میراث سیاوش به همین دلیل نیز است.

·    توده ها هرگز بی نیاز از سرمشق ها نبوده اند.

 

پ

مردها در راه

 

·    این آخرین عنصر محیط جامعتی در پیرامون آرش است.

·    به همان سان که خورشید به کار شانه کردن یال سمند قله ها و نورافشانی به چشم آسمان آغاز کرده، به همان سان نیز مردها به حرکت و جنبش و کار پرداخته اند.

·    تا چرخ جامعه از چرخش نایستد.

·    تا زندگی ـ علیرغم معضلات کمرشکن و روانسوز ـ ساز شورانگیز خود را دوباره از سر گیرد.

 

ادامه دارد.