سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (75)

مرد و مرکب

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

  

زن کشید آهی و خواب آلود

خاست از جا تا بپوشاند

روی آن فرزند را که خفته بود، آنجا کنار در، می آمد باد

دست این یک را لگد کرد

«آخ »

و آن سه دیگر از صدا بیدار شد، جنبید

آب

نه بود و جسته بود از خواب

باد شدت کرد، در را کوفت بر دیوار. با فریاد

پنجمین در بسترش غلطید

هشتمین

ـ آن شیرخواره ـ

گریه را سرداد

·        معنی تحت اللفظی:

·        زن روستائی آهی کشید و خواب آلود برخاست تا روی فرزندش را که در کنار در اتاق خوابیده بود، بپوشاند.

·        چون باد می آمد و امکان آن می رفت که فرزندش سرما بخورد.

·        زن در این اثنا دست یکی دیگر از فرزندانش را لگد کرد و فرزند بیدار شد و از درد نالید.

·        سه تن از کودکان در اثر شنیدن این صدا بیدار شدند و آب خواستند.

·        آب نبود.

·        فقط بیدار شدن ازخواب بود.

·        باد شدیدتر وزید و در را به دیوار کوفت.

·        فرزند پنجم با داد و فریاد در بسترش غلطید.

·        نوزاد شیرخواره ـ فرزند هشتم ـ گریه سر داد.

1

·        اخوان در این بند شعر، تولید مثل در روستا را و زندگی دشوار روستائیا ن را مطرح می سازد.

2

گفت راوی:

«حمد لله، ماشاء لله، چشم دشمن کور»

·        اکنون معلوم می شود که اخوان افزایش بی حساب و کتاب جمعیت در کشور را به چالش می کشد.  

·        چون از لحن راوی تمسخر و طعنه و طنز می ریزد. 

3

کلبه مالامال بود از گونه گون فرزند

نر و ماده هر یک این دلخواه، آن دلبند

·        معنی تحت اللفظی:

·        کلبه روستائی از انواع و اقسام کودکان نر و ماده ی دلخواه و دلبند مالامال بود.

4

زن به جای خویشتن بر گشت، آرامید، آنکه گفت:

«من نمی دانم که چون یا چند

من شنیده ام که در راه است

مرکبی، بر آن نشسته مرد شو کتمند .»

·        معنی تحت اللفظی:

·        زن به جای خود برگشت و پس از کسب آرامش، گفت:

·        «من از کم و کیف قضیه بی خبرم.

·        ولی شنیده ام که مرکبی در راه است که حامل مرد شوکتمندی است.»

·        اخوان در این بند شعر، چندین دیالک تیک متنوع را برای توضیح وضع موجود به خدمت می گیرد:  

5

دیالک تیک زن و مرد را

·        فونکسیون زن در روستا تولید مثل است.

·        منظور از مقوله تولید مثل، فقط زادن فرزند نیست.

·        زن نه تنها فرزند می زاید، بلکه علاوه بر آن و حتی مشکلتر از آن، فرزند را تغذیه و تنظیف و ملبس و تربیت و پرستاری جسمی و روحی و روانی می کند.

·        زن روستائی مولد مثل است.

·        زن روستایی ضمنا مولد خانه و رئیس اقتصاد خانواده است.

·        زن روستائی ضمنا فونکسیون مرغداری و شیردوشی و نظافت و خیاطی و آشپزی و غیره را به عهده دارد.

·        راوی از این حقایق امور و حقایق امور بیشمار دیگر بی خبر است.

·        به همین دلیل لب به تمسخر و طعنه و طنز گشوده است. 

6

دیالک تیک زن و مرد را

·        مرد روستائی فونکسیون تولید را به عهده دارد.

·        نان آور خانواده است.

·        با جامعه درگیر است.

·        با اعضای طبقات اجتماعی دیگر کلنجار می رود.

·        به همین دلیل گنجینه دیگری از تجارب و در نتیجه میزان دیگری از دانش تجربی در اختیار دارد.

·        مرد روستائی در این شعر اخوان، خود اندیش تر از زن روستائی است.

·        زن روستائی فقط به تکرار مو به موی خرافات می پردازد.

·        مرد روستایی اما خرافات را به تبر تردید می سپارد و بازی می نامد.

7

·        یکی از دلایل دیگر عقب ماندگی فکری زن روستائی، کار شبانه روزی کمر شکن او ست.

·        زادن و بزرگ کردن 8 کودک کار مادی، روحی، روانی و فکری ساده ای نیست.

·        به همین دلیل برای زن روستائی نیرو و انرژی لازم برای آموزش و پرورش و تحصیل و توسعه فکری و تأمل و تفکر و غیره باقی نمی ماند.

·        راوی اگر به این معضلات زندگی روستائیان واقف بود، لب به تمسخر و طعنه و طنز نمی گشود.

·        تولید مثل در روستا ضمنا دلایل اجتماعی و اقتصادی و بهداشتی متنوع دارد که خود بحث شورانگیز دیگری است. 

8

خسته شد حرفش که ناگاهان زمین شد چار

و آسمان، ده

ز آنکه ز آنجا مرد و مرکب در گذر بودند

·        معنی تحت اللفظی:

·        حرف زن روستایی قطع شد.

·        چون صدای پای مرد و مرکب به گوش رسید. 

9

گفت راوی:

«هم بدان سان ماه

-         بل رخشنده تر –

می تافت بر آفاق

راه خلوت، دشت ساکت بود و شب گویی

داشت رنگ خویشتن می باخت

مرد مردانمرد اما همچنان بر مرکب رامش

گرم سوی هیچسو می تاخت

ناگهان انگار

جاده ی هموار

در فراخ دشت

پیچ و تابی یافت، پندارم

سوی نور و سایه دیگر گشت

مرد و مرکب هر دو رم کردند، ناگه با شتاب از آن شتاب

خویش

کم کردند، رم کردند

کم

رم

کم

·        معنی تحت اللفظی:

·        راوی گفت:

·        تابش ماه در آسمان رخشنده تر بود.

·        راه بی رهرو بود و دشت ساکت بود و شب رنگ می باخت.

·        مرد مردانمرد سوار بر مرکب اما همچنان به هیچسو می تاخت.

·        ناگهان راه هموار پیچ و خم پیدا کرد.

·        سمت و سوی نور و سایه عوض شد.

·        مرد و مرکب ترسیدند، از شتاب خویش کم کردند و رم کردند.

  

10

همچو میخ استاده بر جا خشک

بی تکان، مرده به دست و پای

بی که هیچ از لب بر آید نعره شان

در دل

وای

هی، سیاهی ! تو که هستی؟

ای»

·        معنی تحت اللفظی:

·        مرد و مرکب بر جای خود میخکوب شده بودند.

·        در دست و پای شان جان و جنبش نبود.

·        حتی قادر به نعره کشیدن نبودند.

·        در دل می گفتند:

·        «ای سیاهی، تو چه کسی هستی؟»  

·        حالا معلوم می شود که مرد مردانمرد و مرکب با شبحی هراس انگیز روبرو شده اند و از حرکت باز مانده اند.

·        شبحی که شاید سایه خودشان باشد.

·        گرد گردانگرد از سایه خود به هراس افتاده است.

·        اخوان تهور کذائی مرد مردانمرد کذائی را به چالش می کشد.

11

گفت راوی:

«سایه شان اما چه پاسخ می تواند داد؟

های

ها، ای داد

بعد لختی چند

اندکی بر جای جنبیدند

سایه هم جنبید

مرد و مرکب رم کنان پس پس گریزان، لفج و لب خایان

پیکر فخر و شکوه عهد را زردینه اندایان

سایه هم ز آنگونه پیشایان

·        معنی تحت اللفظی:

·        راوی گفت:

·        سایه شان به سؤال شان چه جوابی می توانست بدهد.

·        پس از مدتی کوتاه دوباره به راه افتادند.

·        سایه هم به راه افتاد.

·        مرد و مرکب این بار ـ رم کنان و لب و لوچه گزان و پیکر فخر و شکوه عصر خود زردینه مالان ـ عقب عقب می گریختند و سایه هم همراه با آنان پیش می آمد.

·        تصورات و تصاویر این بند شعر اخوان فوق العاده زیبا هستند و به طنز این شعر استغنائی خارق العاده ای می بخشند.

·        چنین طنزی در مقیاس جهانی بی نظیر است.

12

«ای

چاکران، این چیست؟

کیست؟»

باز هیچ از هیچ

همچنان پس پس گریزان، اوفتان ـ خیزان

در گل از زردینه و سیل عرق، لیزان

·        معنی تحت اللفظی:

·        مرد مردانمرد پرسید:

·        «ای چاکران من، این سایه چیست و یا کیست؟»

·        اما صدائی بر نیامد.

·        مرد مردانمرد ـ همچنان، افتان و خیران و  لغزان در گل تشکیل یافته از زردینه و عرق ـ عقب عقب می گریخت.

·        این تصور و تصویر سرشته به ریشخند و طعنه و طنز اخوان بی همتا ست.

·        منظور اخوان از زردینه در مفهوم « فخر و شکوه عهد خود زردینه اندایان»، احتمالا مدفوع زرد رنگ مرکب است.  

13

گفت راوی:‌

«در قفا شان دره ای ناگه دهان وا کرد

به فراخی و به ژرفی راست چونان حمق ما مردم

نه خدایا، من چه می گویم؟

به اندازه ی کس گندم

مرد و مرکب ناگهان در ژرفنای دره غلتیدند

و آن کس گندم فرو بلعید شان یک جای، سر تا سم

پیشتر ز آندم که صبح راستین از خواب برخیزد

ماه و اختر نیز شان دیدند

بامدادان نازینین خاوری چون چهره می آراست

روشن آرایان شیرینکار، پنهانی»

گفت راوی :

«بر دروغ راویان بسیار خندیدند.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        راوی گفت:

·        «در پشت سر مرد و مرکب، ناگهان دره ای دهان باز کرد.

·        دره ای به ژرفا و وسعت خریت ما مردم.

·        نه خدایا من چه می گویم.

·        دره ای به اندازه کس گندم.

·        مرد و مرکب ناگهان به اعماق دره پرت شدند.

·        و آن کس گندم آنها را از فرق سر تا سم پا فرو بلعید.

·        ماه و ستاره (به مثابه شیرینکاران پنهانی روشنی آرا) هم قبل از طلوع صبح، شاهد این ماجرا بودند.

·        یعنی در حین چهره آرائی خورشید (نازنین خاوری).»

·        راوی گفت:

·        «ماه و ستاره از شنیدن دروغ راویان از خنده روده بر شدند.»  

پایان

ادامه دارد.