مقوله «صوفی» در آثار خواجه شیراز (6)

تحلیلی از شین میم شین

مقام عیش میسر نمی ‌شود بی ‌رنج

بلی، به حکم بلا بسته ‌اند عهد الست

 

·        معنی تحت اللفظی:

·        زندگی توأم با خوشی بدون تحمل رنج نصیب کسی نمی شود.

·         برای اینکه حکم صادره در روز الست مبتنی بر مصیبت بوده  است. 

1

مقام عیش میسر نمی ‌شود بی ‌رنج

·        محتوای نظری این مصراع خواجه را شیخ شیراز بطرز منطقی تر، غنی تر، علمی تر و عینی تری، پیشاپیش نمایندگی کرده است: 

نابرده رنج، گنج میسر نمی شود.

·        شیخ شیراز در این مصراع از سوئی دیالک تیک ریاضت و لذت را و از سوی دیگر دیالک تیک علت و معلول را به شکل دیالک تیک رنج و گنج بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن  ریاضت و علت (رنج) می داند.

·        شیخ احتمالا نمی داند که از چه حقیقت امر غنی و  غول آسائی پرده برمی دارد:

2

نابرده رنج، گنج میسر نمی شود.

·        چون ریاضت نه تنها علت و موجد لذت است، بلکه علاوه بر آن، خود دیالک تیکی از زحمت و لذت است.

·        کار ـ فی نفسه ـ سرچشمه لذت به معنی حقیقی کلمه است.

·        به همین دلیل برای کار بدیلی وجود ندارد.

·        فساد درونی و برونی (جسمی، روحی و روانی) اعضای طبقات اجتماعی انگل و علاف به همین دلیل است.

·        سرچشمه اسکپتیسیسم (تردیدگرائی)، اگنوستیسیسم (ندانمگرائی)، نیهلیسم (پوچیگرائی)، آوانتوریسم (ماجراجوئی گرائی)، فاشیسم و فوندامنتالیسم نیز در علافیت و انگلیت اعضای طبقات اجتماعی واپسین است.

3

نابرده رنج، گنج میسر نمی شود.

·        بنابرین، می توان گفت که شیخ شیراز در این بیت از دیالک تیک مضاعفی پرده برمی دارد:

الف

·        از دیالک تیک ریاضت و لذت از سوئی

ب

·        از دیالک تیک ریاضت از سوی دیگر که بسط و تعمیمش دیالک تیک زحمت مادی (رنج عضلانی)  و لذت روحی، روانی،  معرفتی و معنوی است.

4

مقام عیش میسر نمی ‌شود بی ‌رنج

بلی به حکم بلا بسته ‌اند عهد الست

·        تفاوت بینشی سعدی و خواجه را می توان با مقایسه همین دو بیت  دریافت:

نابرده رنج، گنج میسر نمی شود.

مزد آن گرفت ـ جان برادر ـ که کار کرد.

الف

·        خواجه برای اثبات دیالک تیک عیش و رنج و یا گنج و رنج دست به دامن خرافه ای موسوم به «حکم عهد الست» می شود که از بینش فاتالیستی  (تقدیرگرائی، سرنوشت گرائی) او پرده برمی دارد.

ب

·        شیخ شیراز اما به تجربه زنده زندگی چنگ می زند، همان تجربه ای که خواجه بکرات و بطور مکانیکی نمایندگی می کند.

·         

·        مراجعه کنید به مقوله «تجربه» در آثار خواجه شیراز در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

ت

·        سعدی ضمن سوگند خوردن به جان خود، خاطرنشان می شود که بدون کار، مزدی به کسی داده نمی شود:

·        این دیالک تیک کار و مزد، بسط و تعمیم دیالک تیک جهانشمول داد و ستد است:

·        مزد (ستد) به ازای کار (داد.)

·        دیالک تیک داد و ستد مهمترین و بنیادی ترین شناخت افزار سعدی است.

·        سعدی این دیالک تیک را شامل حال حتی خدا می داند:

·        بزعم سعدی اگر کسی دست خالی در صحرای محشر حاضر شود، خدا در جا برش می دارد و به قعر دوزخ پرتاب می کند.

·        به همین دلیل فقرا و زحمتکشان در قاموس سعدی، سیه روزان هر دو جهان اند و اغنیا می توانند در هر دو جهان خوش باشند، اگر به فرامین فئودالی سعدی گوش دهند:

·        یعنی در این دنیا ضمن خوردن، اندکی هم ببخشند.

5

·        شیخ شیراز خردگرای ناپیگیری است.

·        خواجه شیراز اما خردستیز پیگیری است.

·        می توان گفت که خواجه شیراز بخش خردستیز فلسفه اجتماعی سعدی را از آن خود کرده و بطور همه جانبه توسعه داده است.

ادامه دارد.