مقوله «رقیب» در آثار خواجه شیراز (42)

تحلیلی از شین میم شین 

هزار شکر که دیدم به کام خویشت، باز

ز روی صدق و صفا گشته با دلم دمساز

روندگان طریقت، ره بلا سپرند

رفیق عشق چه غم دارد از نشیب و فراز

·        معنی تحت اللفظی:

·        خدا را شکر که دوباره به کام دلت رسیده ای.

·        صادقانه بگویم، که آرزوی دل من هم همین بوده است.

·        کسانی که راه طریقت پیش می گیرند، با دشواری ها مواجه می شوند.

·        ولی عاشقان از فراز و فرود راه غمی ندارند.

1

هزار شکر که دیدم به کام خویشت، باز

·        این غزل خواجه احتمالا خطاب به کسی است که به دلیلی دچار مشکل بوده، ولی مشکلش حل شده و روزگار دوباره بر وفق مرادش گشته است.

·        خواجه با حریف همدردی می کند و ضمنا به او تسلی خاطر می دهد:  

2

روندگان طریقت، ره بلا سپرند

·        مفهوم طریقت احتمالا ضد مفهوم شریعت است و اهل طریقت به طرفداران عرفان اطلاق می شود.

·        طریقت اما می تواند به معنی خلوص قلبی هم بکار رود:

·        اگر اهل شریعت تظاهر به تقوا می کنند، اهل طریقت درست برعکس آنها، از اعماق دل ایمان می ورزند.

·        می توان گفت که خواجه ضمنا دیالک تیک نمود و ماهیت را به شکل دیالک تیک شریعت و طریقت، یعنی به شکل دیالک تیک ظاهر و ذات بسط و تعمیم می دهد.

3

روندگان طریقت، ره بلا سپرند

·        قضیه واقعا هم از همین قرار است:

·        مؤمنین حقیقی بیشتر دچار سوء ظن و مشکل می شوند تا متظاهران بی ایمان.

·        دلیل این تفاوت، پرنسیپ مندی و بی پرنسیپی است.

·        اهل شریعت در بهترین حالت، آدم های ماشینی اند.

·        بشدت سطحی و کوته اندیش اند.

·        در حالیکه اهل طریقت برای ظاهر چیزها تره خرد نمی کنند و بر اصول و پرنسیپ ها وفادار می مانند و درست به همین دلیل دچار مشکل می شوند.

·        راه بلا سپردن آنها را خواجه به تجربه دریافته است.

4

رفیق عشق چه غم دارد از نشیب و فراز

·        در این مصراع غزل، صحت حدس ما تأیید می شود:

·        رفیق عشق، یعنی کسی که به اصول پایبند است، کسی که صاحب نظر و موضع مند است، باکی از دشواری زیست ندارد.

·        چنین کسی به حقیقت عینی عشق می ورزد و برای دفاع از آن قید فراز و فرود راه را پیشاپیش می زند.

5

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ی ارباب کینه محرم راز

·        معنی تحت اللفظی:

·        غم حبیب حقیقت همان بهتر که به گوش رقیب نرسد.

·        برای اینکه رقیب کین توز است و محرم راز نیست تا با او غم حبیب در میان نهاده شود.

6

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ی ارباب کینه محرم راز

·        خواجه در این چارچوب معنوی غزل، واژه رقیب را به معنی دشمن و بدخواه حبیب و جاسوس و سخن چین بکار می برد.

·        رقیب احتمالا رازی را از حبیب شنیده و بعد به گوش معشوق (مثلا خان و سلطان و غیره) رسانده است.

·        به همین دلیل حبیب دچار مشکل شده و خواجه اکنون به انتقاد ضمنی از حبیب می پردازد:

·        رقیب کین توز نباید از اسرار دل حبیب باخبر می شد و بعد لو می داد.

·        حالا معلوم می شود که حدس ما درست بوده است.

7

اگر چه حسن تو از عشق غیر مستغنی است

من آن نی ام که از این عشقبازی آیم باز

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگرچه حسن تو ازعشق این و آن بی نیاز است.

·        اما من کسی نیستم که ترک عشقبازی کنم.

8

·        خواجه در این بیت، نسبت به حبیب ابراز علاقه قلبی می کند.

·        حالا معلوم می شود که خواجه  واژه های عاشق و معشوق و رقیب را با چه چیزهای عجیب و غریبی پر می کند.

·        شاید حبیب در این غزل خانی و یا ارباب فئودالی بوده است که این چنین نسبت به او ابراز عشق و علاقه می شود.

·        کسانی که اشعار خواجه را در قالب تصویر ریخته اند، دچار ساده لوحی شدیدی بوده اند و خیال کرده اند که منظور خواجه حتما باید زن زیبائی باشد.

9

چه گویمت که ز سوز درون چه می ‌بینم

ز اشک، پرس حکایت که من نی ام غماز

·        معنی تحت اللفظی:

·        چگونه می توانم شادی ام را از خوشوقتی تو ابراز دارم!

·        اشکم به جای زبانم افشاگر سوز درون من است.

·        خواجه به دلیل رفع کدورت از حبیب اشک شوق می ریزد.

10

بدین سپاس که مجلس منور است به دوست

گرت چو شمع جفایی رسد، بسوز و بساز

·        معنی تحت اللفظی:

·        به شکر نورانی بودن مجلس در اثر حضور حبیب، اگر بسان شمع ستمی بر تو رفت، بسوز و بساز.

·        این بیت به احتمال قوی خطاب به خود حافظ است.

·        برای اینکه با بیت قبلی در پیوند معنوی و منطقی قرار دارد:

·        حالا که حبیب از کام اژدها برگشته، به شکرانه این شادی، علیرغم ستمی که بر تو رفته، بسوز، ولی دیگر فکرش را نکن.

·        مهمتر از همه چیز رفع بلا از حبیب و به کام او گشتن دوباره اوضاع است.

11

 غرض کرشمه حسن است ور نه حاجت نیست

جمال دولت محمود را به زلف ایاز

·        معنی تحت اللفظی:

·        دولت محمود بی نیاز از زلف ایاز است.

·        مسئله فقط عشوه حسن است.

·        محتوای این بیت را خواجه از سعدی دارد:

·        به روایت سعدی، از سلطان محمود می پرسند که به چه دلیل دل به ایاز بسته است؟

·        او جواب می دهد که روزی در گذر از معبر صعب العبوری صندوقچه جواهرات افتاد و همه همراهان مشغول پیدا کردن در و گوهر شدند.

·        ولی ایاز بی اعتنا به جواهرات مرا همراهی کرد.

·        به همین دلیل من هم دلبسته او هستم.

12

·        خواجه ایده راسیونالیستی ـ رئالیستی سعدی مبنی بر وابستگی مطلق (سگ وارگی)  ایاز به سلطان محمود را با مفهوم ایراسیونالیستی ـ ایررئالیستی «کرشمه ناز» جایگزین می سازد که معنی اش را احتمالا خودش هم نمی داند.  

13

 غزلسرایی ناهید صرفه ‌ای نبرد

در آن مقام که حافظ برآورد آواز

·        معنی تحت اللفظی:

·        غزلسرائی ناهید به صرفش نیست، اگر حافظ دم بر آورد.

·        ناهید ستاره زهره است که سمبل خنیاگر فلک بوده است.

·        خواجه در این بیت، هندوانه زیر بغل خودش می دهد و این نوع خودستائی  را در جامعه فلک زده ایران و مافیها مد می کند.

ادامه دارد.