سیری در گلستان سعدی (49)

 

سعدی شیرازی 

 ( ۵۶۸ - ۶۷۱ هجری شمسی)

حکایت چهارم

(گلستان با ب اول، ص 21 ـ 24) 

شین میم شین

درختی که اکنون گرفته است پای

به نیروی شخصی در آید زجای

و گر همچنان روزگاری هلی

به گردونش از بیخ بر نگسلی

·       اکنون در ادامه تحلیل و پس از آشنائی با دلیل تجربی سعدی، این سؤال پیش می آید که چرا و به چه دلیل نظری؟

·       برای کشف دلیل نظری بر صحت حکم سعدی باید به کشف شناخت افزاری نایل آمد که سعدی در این شعر توسعه می دهد:

1

·       سعدی در این دو بیت، دیالک تیک کمیت و کیفیت را به شکل دیالک تیک نهال و درخت بسط و تعمیم می دهد.

·       نهال در روند رشد خود فقط تحول کمی نمی یابد، فقط بلندتر و بزرگتر نمی شود، بلکه پس از رسیدن به حد عینی معینی، تحول کیفی می یابد و به درخت بدل می شود.

·       مراجعه کنید به مفهوم فلسفی بسیار مهم «حد» در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

2

·       برای درک قانون دیالک تیکی موسوم به «گذار از تغییرات کمی به تحولات کیفی»، برای درک دیالک تیک کمیت و کیفیت، برای تجسم حد عینی معین برای این گذار، می توان به مطالعه جوشش آب در کتری چای توجه کرد:

الف

·       با گرم کردن آب در فشار جو، کیفیت آغازین آن، یعنی مایعیت (مایع وارگی) آب تا 99 درجه سانتیگراد، تغییر نمی یابد.

·       آب در طول این مرحله فقط تغییرات کمی می یابد:

·       بتدریج گرمتر می شود، ولی کیفیت آن، یعنی مایعیت آن عوض نمی شود.

ب

·       اما به محض رسیدن به 100 درجه سانتیگراد در فشار جو، به ناگهان شروع به جوشیدن می کند و تحول کیفی می یابد، یعنی مرحله مایعیت را ترک می گوید و وارد مرحله گازیت (گاز وارگی، بخار وارگی) می شود:

·       تحول کیفی می یابد.

·       تحول کیفی ئی که نتیجه تغییرات کمی تدریجی و بی سر و صدا بوده است.

·       تحول کیفی ئی که در طرفة العینی رخ می دهد.

·       بطور ناگهانی رخ می دهد.

·       نه بطور تدریجی، بلکه بطور جهشی رخ می دهد.

·       اگر به جای آب، شیر باشد، این خصلت جهشی تحول کیفی را بمراتب بهتر می توان دید.

ت

·       درجه صد سانتیگراد برای آب، حد عینی معین در فشار جو محسوب می شود.

پ

·       آب حد عینی دیگری هم دارد:

·       حد عینی دیگر آب، صفر درجه سانتیگراد در فشار جو است.

ث

·       اگر آب را سرد کنیم، تا 1 درجه سانتیگراد، مایعیت آن حفظ می شود.

·       ولی پس از رسیدن به صفر درجه سانتیگراد در فشار جو، به ناگهان منجمد می شود.

·       یعنی تحول کیفی می یابد:

·       از مایع وارگی خارج می شود و یخ واره می شود، سفت و سخت می شود.

ج

·       صفر درجه سانتیگراد با فشار جو نیز حد عینی معین دیگر آب است.

3

·       همین روند را نهال هم طی می کند.

·       یعنی در نتیجه تغییرات تدریجی کمی، پس از رسیدن به حد عینی معین خویش، به ناگهان تحول کیفی می یابد و به درخت بدل می شود.

·       آنگاه دیگر نمی توان به آسانی ریشه کنش کرد، حتی با توسل به «گردون» کذائی.

سر چشمه شاید گرفتن به بیل

چو پرشد، نشاید گذشتن به پیل

·       معنی تحت اللفظی:

·       جلوی باریکه آبی را می توان به بیلی سد کرد، ولی اگر شطی شود، حتی با فیلی نمی توان از آن گذر کرد.

1

·       سعدی در این بیت، برای تفهیم، دیالک تیک کمیت و کیفیت، مثال دیگری از طبیعت در اختیار خواننده قرار می دهد تا به تجربه شخصی به صحت قوانین دیالک تیکی پی ببرد:

·       به صحت قانون دیالک تیکی موسوم به «گذار از تغییرات کمی به تحولات کیفی»

2

·       وقتی می گوییم که مارکسیسم را بهتر از همه جا می توان در میراث سعدی تمرین کرد و فراگرفت، منظورمان همین است.

3

·       این در طبیعت دیالک تیک عینی است که خود را در آئینه شفاف ضمیر خردگرائی از قبیل شیخ شیراز منعکس کند و جامه شعر بپوشد و دهن به دهن و سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شود.

4

·       سعدی در این بیت نیز دیالک تیک کمیت و کیفیت را به شکل دیالک تیک چشمه سار و شط بسط و تعمیم می دهد و از قانون گذار از تغییرات کمی به تحولات کیفی پرده برمی دارد.

ادامه دارد