سیری در جهان بینی عمر خیام (38)

عمر خیام

(427 ـ 510) (1048 ـ 1131)

تحلیلی از شین میم شین

تحلیل رباعی چهل و نهم  

در هر دشتی که لاله‌ زاری بوده‌ است

از سرخی خون شهریاری بوده‌ است

هر شاخه بنفشه کز زمین می روید

خالی است که بر رخ نگاری بوده ا‌ست

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        دلیل لاله زاری هر دشت، سرخی خون شهریاری بوده است.

·        هر شاخه بنفشه روییده از زمین خال روی نگاری بوده است.

·        خیام در این رباعی چه برای گفتن دارد؟

·        ما برای پاسخ به این پرسش بهتر است که به جای گمانورزی به تجزیه و سپس تحلیل عینی این رباعی بپردازیم:

1

در هر دشتی که لاله‌ زاری بوده‌ است

از سرخی خون شهریاری بوده‌ است

·        خیام دلیل لاله زار بودن هر دشت را سرخی خون شهریاری می داند.

·        این بدان معنی است که لاله زار نتیجه سیراب گشتن دشت از خون شهریاری بوده است.

·        این اما به چه معنی است؟

2

·        این اولا بدان معنی است که شتر مرگ بر در همه اعضای همه طبقات اجتماعی می خوابد.

·        اکنون این سؤال پیش می آید که اگر دشت از خون افراد عادی سیراب می گشت، لاله زاری تشکیل نمی شد؟

·        آیا در قاموس خیام خون شهریاران، یعنی خون اعضای طبقه حاکمه، ارجمندتر از خون توده های مردم است؟

3

·        در اینکه لاله زاری و یا خارزاری دشت ربطی به خون کسی ندارد، شکی نیست.

·        مسئله فقط این است که خیام با این رباعی، همان تئوری بنده داری ـ فئودالی از دیرباز رایج را نمایندگی می کند:

·        بنا بر این تئوری باطل و من درآوردی، خون نجبا در مقایسه با خون توده ها رنگ دیگری دارد.

4

·        طبقه حاکمه بنده دار و فئودال، بدین طریق، رنگ خون خود را برای توجیه طبیعی ـ الهی امتیازات خود به خدمت می گیرد.

·        بدین طریق رنگ خون به مثابه معیار تمایزات طبقاتی به معیارهای شایع دیگر افزوده می شود.

·        مثلا به معیار شجره طولانی، اصل و نسب، وسعت ملک و مال و مستغلات و تعداد رعایا، بنده ها و غلامان.

5

·        البته شاید خیام از این منظورها نداشته باشد و هدفش تنها اشاره به مرگ حتمی همه انسان ها ست.

هر شاخه بنفشه کز زمین می روید

خالی است که بر رخ نگاری بوده ا‌ست

·        خیام با این ادعا نیز قصد ابلاغ این نظر را دارد که مرگ زیبارویان نیز امری حتمی است.

·        بدین طریق هم شهریاران می میرند و هم زیبارویان.

·        چه سعادتی که از خون یکی لاله زاری تشکیل می شود و از خال یکی بنفشه زاری.

1

·        خیام بدین طریق پدیده های طبیعی را هومانیزه می کند.

·        لاله زار از خون شهریاران و بنفشه زار از خال نگاران تشکیل می شود.

·        این ادعای استه تیکی خیام اما معنائی فراتر از این دارد.

·        چون خواننده و شنونده رباعی بطور خود به خودی و اوتوماتیک از خود می پرسد:

·        اگر لاله زار از خون شهریاران و بنفشه زار از خال نگاران تشکیل می شود، خار و خس و علف هرز از خون و خال اعضای کدام طبقات اجتماعی تشکیل می شوند؟

  

2

·        خواننده و شنونده هوشمند حتما به این نتیجه خواهد رسید که خار و خس از خون کثیف و یا بی رنگ و رقیق توده ها تشکیل می شود و علف هرز از خط و خال زنان و دختران  بیمار و رنگ پریده و سیاه ـ سوخته آنها تشکیل می شوند.

·        این کردوکار خیام را می توان سوسیالیزه کردن پدید های طبیعی نام داد و عملا برای توجیه اختلافات طبقاتی در جامعه به خدمت گرفت.

3

·        خلایق شوخی شوخی متقاعد می شوند که خدا جامعه بشری  را بنا بر الگوی طبیعت خلق کرده است.

·        سعدی و بعدها حافظ نیز همین ترفند را به خدمت می گیرند و بطور همه جانبه گسترش می دهند.

·        سعدی به عنوان مثال، پستی ها و بلندی های طبیعت را برای توجیه نابرابری های اجتماعی مورد سوء استفاده قرار می دهد.

·        لنین بدرستی بر آن بود که اگر احیانا روزی قواعد و اصول مبرهن ریاضی، مثلا «دو دو تا چهار تا» بر ضد منافع طبقه حاکمه باشد، ایدئولوگ های مربوطه، بیدرنگ صحت آن را مورد تردید قرار خواهند داد.

پایان