تمرین تفکر مفهومی (132)

سعدی

(دکتر حسین رزمجو: بوستان سعدی، ص 123 ـ 125)   

من آنم که چون حمله آوردمی

به رمح از کف انگشتری بردمی

ولی چون نکرد اخترم یاوری

گرفتند گردم چو انگشتری

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·        من همان کسی ام که وقتی حمله می کردم، بوسیله نیزه می توانستم انگشتری را از دست دشمن بردارم.

·        اما چون بخت یار نبود، بسان انگشتری در محاصره دشمن افتادم.

·        مفاهیم ارتجاعی، خرافی و ایراسیونالیستی از قبیل اختر در جهان بینی ایراسیونالیستی (خردستیز) حافظ تکمیل، بازسازی و تحکیم می شوند و با تردستی خارق العاده ای به ضمیر کرخت توده عقب مانده جامعه نفوذ داده می شوند و آن چنان تأثیر فکری ویرانگری اعمال می کنند که هنوز هم که هنوز است، به سدی در راه توسعه  تفکر علمی مبدل شده اند.

·        حافظ وارونه سازی زبردست و کارآزموده است.

حافظ

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

آری، چه کنم، فتنه دور قمری بود

·        معنی تحت اللفظی این بیت:

·        اختر نامهربان او را از چنگ من بیرون برد.

·        چه می توانستم بکنم.

·        فتنه (جنون، آشوب، آزمون) ناشی از گردش ماه بود.

1

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

·        حافظ در این مصراع، دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت را به شکل دیالک تیک اختر و دلبر از سوئی و به شکل دیالک تیک اختر و خود از سوی دیگر بسط و تعمیم می دهد و بعد کج و کوله اش می کند و به شکل دیالک تیک واره همه کاره و هیچکاره در می آورد.

·        این اما به چه معنی است؟

2

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

·        این بدان معنی است که حافظ هم برای خود و هم برای دلبر کمترین نقش و فونکسیون و عرضه و لیاقتی قائل نمی شود.

·        همه کاره قدر قدرت اختر است و بس.

·        انسان بطور کلی در فلسفه اجتماعی فئودالی ـ بنده داری حافظ تفاله بدرد نخوری بیش نیست.

·        نه دلبر عرضه انجام مقاومتی را دارد و نه خود خواجه.

·        اختر بسان خان خونریزی می برد و می دوزد.

3

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

·        این کردوکار حافظ به معنی سلب سوبژکتیویته (فاعلیت) از بنی بشر است.

·        انسان در فلسفه اجتماعی حافظ، بازیچه دست قوای موهومی از قبیل اختر است و موجود منفعلی بیش نیست.

·        اگر کسی رو داری کند و به اختر کذائی بد و بیراه بگوید، خواجه تودهنی محکمی بر پوزه اش می کوبد و می گوید که اختر هم خود کاره ای نیست.

·        اختر هم موظف به انجام همین کار بوده و خود مأمور است و معذور.

4

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

·        حافظ بدین طریق دیالک تیک جبر و اختیار (ضرورت و اختیار) را به شکل دیالک تیک اختر و دلبر و دیالک تیک اختر و خواجه و کلا به شکل دیالک تیک اختر و آدم بسط و تعمیم می دهد و بعد به شکل دیالک تیک واره همه کاره و هیچ واره در می آورد.

·        از این رو بوده که برخی از فضلای قوم، حافظ را جبرگرا و منکر آزادی و مختاریت انسان ها تلقی کرده اند.

5

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

·        بنظر ما این نظر نادرست، نسنجیده و ساده لوحانه است.

·        جبرگرا (دترمینیست) ـ چه جبرگرای ایدئالیستی و چه جبرگرای ماتریالیستی ـ   به قوانین و قانونمندی های عینی هستی باور دارد.

·        در حالی که سعدی و حافظ به جزم «مشیت الهی» باور دارند و نه به قوانین و قانونمندی های عینی هستی.

·        بنظر جبرگرا آتش بطور قانونمندی می سوزاند و استثناء نمی شناسد.

·        در فلسفه سعدی و حافظ اما آتش می تواند به امر الهی گلستان شود.

·        جبرگرا نامیدن حافظ و سعدی ساده لوحانه است.

6

از چنگ منش اختر بدمهر بدر برد

·        حافظ و سعدی و امثالهم را باید فاتالیست (سرنوشتگرا)  محسوب داشت.

·        جبرگرا صدها بار بهتر از فاتالیست است.

·        فاتالیست بنی بشر را بطور کلی خلع سلاح مطلق می کند و به تسلیم مطلق در برابر قوای مبهم و موهوم و ناشناخته وامی دارد.

·        نهایت ارتجاعیت فلسفه اجتماعی سعدی و بویژه حافظ از این رو ست.

ادامه دارد