سیری در جهان بینی عبید زاکانی (4)

خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی (701 ـ 772 هجری قمری)
رساله اخلاق الاشراف
«بله» نگو!
يكي از بزرگان فرزند خود را فرموده باشد كه اي پسر، زبان از لفظ «نعم» حفظ كن و پيوسته لفظ «لا» بر زبان ران و يقين بدان كه تا كار نفر با «لا» باشد، كار تو بالا باشد و تا لفظ تو «نعم» باشد‌، دل تو به غم باشد.
تحلیل از یدالله سلطان پور

• این طنز عبید زاکانی ـ قبل از همه ـ بلحاظ فرم فرمولبندی، زیبا و ستایش انگیز است و از تسلط شگرف ایشان به زبان فارسی و عربی حکایت دارد.
• ما هنوز عبید را نمی شناسیم، ولی این فراز از آثار ایشان نشان می دهد که ایشان در این زمینه هیچ چیز از سعدی کم ندارند.

حکم اول
يكي از بزرگان فرزند خود را فرموده باشد كه اي پسر، زبان از لفظ «نعم» حفظ كن و پيوسته لفظ «لا» بر زبان ران و يقين بدان كه تا كار نفر با «لا» باشد، كار تو بالا باشد و تا لفظ تو «نعم» باشد‌، دل تو به غم باشد.

• رهنمود پدر به فرزند عبارت است از پرهیز از گفتن «آری» («نعم») و همیشه پیشه کردن «نه» («لا») گوئی.
• اتفاقا در قرن بیستم حداقل دو شاعر بزرگ در جهان می شناسیم که همین ایده عبید را در کانون تفکر خود قرار داده اند:

الف

برتولت برشت (1898 ـ 1956)
شاعر و نمایشنامه نویس مهم قرن بیستم
بنیانگذار تئاتر دیالک تیکی
لئو کوفلر برتولت برشت را جانشین بلافصل مارکس می نامد.

• اولی برتولت برشت ـ حکیم بی همانند توده ها ـ بوده که مؤلف کتابی به نام «آنکه گفت: «آری»، آنکه گفت: «نه»» بوده است.
• این کتاب برشت باید در فرصتی دیگر مورد تحلیل قرار گیرد.

ب

یدالله مفتون امینی (زادهٔ ۱۳۰۵ در شاهین‌دژ)
از شاعران معاصر ایرانی است.
یداالله امینی متخلص به مفتون در ۲۱ خرداد ۱۳۰۵ در شهرستان شاهین دژ دهستان هولاسو که در کناره زرینه رود و میان آذربایجان و کردستان قرارگرفته است به دنیا آمد.
او دانش‌آموختهٔ رشتهٔ حقوق قضایی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران است و به مدت سی و یک سال ( از۱۳۲۸ تا ۱۳۵۹ ) در وزارت دادگستری خدمت نموده است
امینی در آغاز شاعری کلاسیک و کهن‌پرداز بود
آثار:
دریاچه
کولاک
انارستان
عاشقلی کروان
نهنگ یا موج، گزینه کولاک و انارستان
فصل پنهان، گزینه اشعار
تاکستان احتمال
سپیدخوانی روز
عصرانه در باغ رصدخانه
من و خزان و تو
شب هزار و دو
سرمه ‌فام و خط نستعلیق

• شاعر دوم که دیالک تیک آری و نه (دیالک تیک نعم و لا) را در شعر ماندگاری برای تبیین ایده خویش به خدت گرفته، یدالله مفتون امینی بوده است.
• این شعر هم باید پیدا و بعد تحلیل شود تا مقایسه ایندو شاعر با ایده عبید امکان پذیر گردد.

1
يكي از بزرگان فرزند خود را فرموده باشد كه اي پسر، زبان از لفظ «نعم» حفظ كن و پيوسته لفظ «لا» بر زبان ران

• پدر فرزند خود را از «آری» گوئی نهی می کند و به «نه» گوئی مادام العمر فرا می خواند.

• اما منظور از مفاهیم «آری» و «نه» مشخصا چیست؟

الف
مفهوم «آری»

• مفهوم «آری» به چه معنا و یا معانی ئی بکار می رود؟

1

• مفهوم «آری» بیانگر تأیید و تصدیق نظر حقیقی و یا باطل دیگری است.

2

• اگر مفهوم «آری» بیانگر نظر درست و حقیقی دیگری باشد، چرا باید از «آری» گوئی اجتناب ورزید؟

• چرا نباید به مدافع و مبلغ حقیقت حق داد و از او حمایت کرد؟

• چرا نباید به تأیید حرف حقیقی خطر کرد؟

• عبید تیزهوش ژرف اندیش نباید از این حقیقت امر بی خبر باشد.
• از این رو او باید دلیلی بر صدور این رهنمود داشته باشد.

• اما کدام دلیل؟

3

• شاید به این دلیل، که تنها کسی می تواند به تأیید نظر حقیقی دیگری خطر کند که خود قادر به خوداندیشی و تمیز حقیقت از باطل باشد و فرزند مورد نظر احتمالا چنین کسی نبوده و یا در بهترین حالت، هنوز نبوده است.
• از این رو عبید ترجیح می دهد که او را از «آری» گوئی منع کند.

4

• علاوه بر این، به این دلیل، که تنها کسی می تواند به تأیید نظر حقیقی دیگری خطر کند که خود خودمختار باشد و از استقلال اندیشه و عمل برخوردار باشد و فرزند مورد نظر احتمالا چنین کسی نبوده و یا در بهترین حالت، هنوز نبوده است.
• از این رو عبید ترجیح می دهد که او را از «آری» گوئی منع کند.

5

• مفهوم «آری» اما می تواند بیانگر تأیید و تصدیق برده وارانه و نوکرانه نظر دیگری باشد و عملا به تخریب شخصیت «آری» گو و تبدیل او به زباله، به «تفاله یک انسان» (فروغ فرخزاد) منجر شود.
• پدر نمی خواهد که فرزندش تملق گو، چاپلوس، دنباله رو، دهن بین، نوچه و وابسته این و آن باشد و از استقلال اندیشه و عمل بی بهره باشد.

6

• مفهوم «آری» می تواند از سر اوپورتونیسم بر زبان رانده شود، تا به بهای زیر پا نهادن حقیقت و یا به بهای بی اعتنائی به حقیقت از منافع حقیر خود حفاظت شود.
• عبید به این دلیل هم می تواند خواننده آثار خود را از «آری» گوئی منع کند تا او بخاطر چندرغازی بیهوده به خودفروشی و عزت انسانی خود فروشی تن در ندهد.

• منع از «آری» گوئی بدین معنا به معنی منع از اوپورتوینسم است.

مراجعه کنید به اوپورتونیسم در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

ادامه دارد