تمرین تفکر مفهومی (28)

جام جم
پیاله جمشید که ساخته حکما است.
جم در ودا پسر خورشید و نخستین بشری است که مرگ بر او چیره شده بر دوزخ حکومت می کند.
در داستان های ملی ما نیز وی یکی از پادشاهان سلسله داستانی پیشدادی است.
به قول اوستا او نخستین کسی است که اهور مزدا دین خود بدو سپرد.
در روایات ایرانی آمده که مدت سیصد سال در زمان جم بیماری و مرگ نبود تا او گمراه شد و جهان بر آشفت و بیماری و مرگ وی باز گشت.
جشن نوروز بگفته شاهنامه از رسوم او ست.
ضحاک او را بر انداخت.

نقل از فرهنگ فارسی به فارسی

حافظ
• به سر جام جم، آنگه نظر توانی کرد
• که خاک میکده کحل بصر توانی کرد.
(دیوان حاافظ، چاپ هشتم، آذر 1352، انتشارات امیرکبیر ص 112)

• معنی تحت اللفظی این بیت:
• تو زمانی می توانی به اسرار منعکس در جام جم بنگری که خاک میکده را سرمه چشم خویش کرده باشی!

• از مفهوم «سر» (راز) می توان دریافت که ما در این بیت حافظ، با تئوری شناخت او سر و کار داریم.

• برای تمرین تفکر مفهومی به بررسی مفاهیم و مقولات موجود در این بیت می پردازیم:
• «سر»، «جام جم»، «نظر کردن»، «خاک میکده»، «کحل بصر»

1
مفهوم «سر»

• سر، اسرار، راز، محرم راز و محرم اسرار و امثالهم از مقولات اساسی تئوری شناخت حافظ اند.

• این مقوله از ماهیت تئوری شناخت حافظ پرده برمی دارد:
• حافظ چیزها، پدیده ها و سیستم های جهان را پوشیده در مه غلیظی از ابهام تلقی می کند و اسرارآمیز می داند.

• او بدین طریق اصل قابل شناسائی بودن جهان را انکار می کند.

• این اصل یکی از اصول پایه ای در جهان بینی طبقه کارگر است.

• مراجعه کنید به اصل قابل شناسائی بودن جهان در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

2
مفهوم «جام جم»

• در تئوری شناخت حافظ، جام می به مثابه جام جم جا زده می شود:
• جام جم به روایتی جام جهان نما ست و جمشید در آئینه جام جم رویدادهای جهان را و به قول حافظ، اسرار جهان را به تماشا می نشست.

• حافظ پس از تخریب خرد شناسنده، خرافه را به جای آن می گذارد:
• بدین طریق، اسرار جهان را باید در جام می به تماشا نشست.

• به عبارت روشنتر، مستی در قاموس حافظ به ضد خود بدل می شود، به هشیاری بدل می شود.
• آن سان که در جام می بتوان اسرار جهان را تماشا کرد.

• همانطور که قبلا گفته شد، حافظ جهان بینی را بوسیله جام می جایگزین می سازد.

3
مفاهیم «خاک میکده» و «کحل بصر»

• اما مسئله به این سادگی ها نیست.
• هر مستی نمی تواند هشیار باشد و در جام می به تماشای اسرار جهان بپردازد.
• پیش شرط تماشای اسرار جهان در آئینه جام جم، استفاده از خاک میکده به عنوان سرمه چشم است.
• اگر کسی چنین سرمه ای بر چشم نمالد، در قاموس حافظ هرگز نمی تواند به اعجازی شگرف دست زند و از جام می، جام جم بسازد.

• اما منظور حافظ از این پیش شرط کدام است؟

• در همین پیش شرط تلویحی حافظ اگنوستیسیم (ندانمگرائی) بی غل و غش او نعره می کشد.

حافظ بدین طریق، غیرقابل شناسائی بودن جهان را مورد تأکید قرار می دهد و هر روزنه امیدی را به روی هر باورمند به قابل شناسائی بودن جهان می بندد.

پایان