دئیسم (بخش پایانی)

ژان ژاک روسو (1712 ـ 1778)
نویسنده، فیلسوف، پداگوگ، طبیعت پژوه و کمپونیست
از تدارک بینندگان معنوی انقلاب فرانسه

بخش سوم
تاریخچه دئیسم

پروفسور مارتین فونتیوس
برگردان شین میم شین

1
تاریخچه دئیسم در انگلستان

دیوید هیوم (1711 ـ 1776)
فیلسوف، اقتصاددان و تاریخدان
از نمایندگان برجسته روشنگری انگلستان
از اقتصاددان ما قبل اقتصاد کلاسیک
معلم کانت و از دوستان و همفکران آدام اسمیث

• نمایندگان دئیسم در انگلستان با قاطعیت و پیگیری عظیمی ستون فقرات تعالیم مسیحیت را در هم شکستند.
• آنها دگم هائی از قبیل معصیت آدم و حوا، اعجاز، غیبگوئی، روز رستاخیز و بطورکلی تار و پود مذهب وحی را متلاشی کردند.

• آثار اصلی دئیست های انگلیسی بشرح زیر بوده اند:

جان لاک: بی پایگی مسیحیت 1695
تولاند: بی محتوائی مسیحیت 1696، مسیحیت نصرانی و یا یهودی، جنتیل و ماهومتان 1713
کولینس: بررسی آزاد اندیشی 1724، بررسی دلایل و دعاوی مذهب مسیح 1724
وولستون: مطالب ششگانه راجع به اعجاز ناجی ما 1727 ـ 1729
تیندال: مسیحیت به سن و سال خلقت 1730
انت: رستاخیز عیسی 1744، ماوراء الطبیعه 1747، تاریخچه و خصلت پل مقدس 1749
هیوم تاریخ طبیعی مذهب 1757

• اثر هیوم (معلم کانت) تحت عنوان «تاریخ طبیعی مذهب» (1757 میلادی) به معنی پایان دئیسم انگلیسی است.
• بدین طریق، پل موجود میان علم و مذهب در هم شکسته می شود.
• مذهب تنها بمثابه ایمان و نه بمثابه دانش امکان پذیر اعلام می شود.
• در نتیجه، فاتحه مفهوم عقلی خدا و ایده دئیستی مذهب طبیعی خوانده می شود.

• بینش تاریخی ژرفکاو هیوم در می یابد که توسعه مذهبی مدیون توسعه اجتماعی است.
• نه روی برتافتن از مذهب عادی آغازین، بلکه انیمیسم، چند خدائی و تک خدائی مراحل واقعی تاریخ مذهب را تشکیل می دهند.

2
تاریخچه دئیسم در فرانسه

ولتر (1694 ـ 1778)
از متنفذترین مؤلفین روشنگری فرانسه
در فرانسه، قرن هجدهم را «قرن ولتر» می نامند.
از منتقدین سرسخت استبداد، حاکمیت فئودالی و انحصار جهان بینانه کلیسای کاتولیک.
از تدارک بینندگان معنوی برجسته انقلاب فرانسه
حربه او در دفاع از اندیشه های خویش عبارت بود از:
استیل بیان عامه فهم، طنز و طعنه و ریشخند.

• دئیسم در فرانسه توسط ولتر و روسو به درجه قدر قدرتی معنوی اعتلا می یابد.
• انتقاد دئیستی در این میان، می تواند با چالش درونکلیسائی و با کارهای پیشین ژزوئیت ها پیوند مستقیم بر قرار کند.
• دئیسم فرانسوی در روشنگری آغازین مجبور بود که نقاب اوتوپیستی بر سر کشد و یا بطور زیر زمینی به پخش جزوات مخفی بپردازد.

• (روشنگری را ما مستقلا و مفصلا توضیح خواهیم داد. مترجم)

• دئیسم فرانسوی در روشنگری آغازین تحت تأثیر بیل و بویژه تحت تأثیر انتقاد پیشگویانه اسپینوزا از انجیل قرار داشت.
• توسعه اصیل تفکر دئیستی تحت چنین شرایطی غیرممکن بود.
• یزوئیت ها میان سنسوئالیسم و مذهب طبیعی پیوند بر قرار کردند.
• جهانتصویر ولتر از زمان لشکرکشی او برای دفاع از نیوتون شاخص دئیسم فرانسوی شد.
• ولتر حتی در زمان حیاتش، لقب آته ئیست مستور را داشت.

• در واقع، این دئیسم شورانگیز ولتر بود که موجب انتقاد بیرحمانه او از مذهب و کوشش های توضیحی بیشمار تاریخی او از مسیحیت و تأثیرگذاری ژرف او بر سرتاسر قرن می شود.

• این امر ـ با شدت بمراتب بیشتری ـ در مورد تأثیر غول آسای ژان ژاک روسو بر آلمان نیز اعتبار دارد.
• ایمان الهی دیگرگونه و پرعطوفت روسو با احساسات و عواطف مذهبی اقشار پهناوری از مردم انطباق داشت و از این رو بود که ارتدوکسی (یعنی مذهب رسمی) روسو را بمثابه خطرناکترین دشمن خود مورد تعقیب و پیگرد قرار می داد.

پل هنری تیری د هولباخ (1723 ـ 1789)
از متفکران رادیکال قرن هجدهم و از همکاران دیده رو و دآلمبر

و از مؤلفین دایرة المعارف (35 جلدی)
آته ئیست، دترمینیست و ماتریالیست.

• اگر آته ئیست بی چون و چرائی مانند هولباخ در سال های 60 بیش از بیست و چهار اثر دئیستی روشنگری آغازین انگلیس و فرانسه را تجدید چاپ، ترجمه و یا برای اولین بار چاپ و در اختیار مردم قرار می دهد، حاکی از این امر است، که عمر تاریخی دئیسم هنوزبه پایان نرسیده و چه بسا ناپیگیری های آن از تأثیربخشی چشمگیرتری برخوردار بوده اند.

• آثار مهم دئیسم فرانسه بشرح زیر بوده اند:

ولتر: نامه ای برای اورانیه 1722، نامه های فلسفی 1734، قوانین طبیعی (شعر) 1752، رساله اخلاق 1753 ـ 1756، فرهنگ فلسفه 1764، انسان و خدا 1769
روسو: فصلی از کتاب امیل 1762، نامه های کریستوف دبیامون 1763، نامه های الریته دلامونتان 1764
هولباخ: مسیحیت 1766، تاریخ انتقاد از عیسی مسیح 1770، انتقاد از پل مقدس 1770، سیستم طبیعت 1770

3
تاریخچه دئیسم در آلمان

هرمان ساموئل رایماروس (1694 ـ 1768)
پروفسور زبان های شرقی، نماینده دئیسم و از منتقدان انجیل

• خودویژگی دئیسم آلمانی ـ در مقایسه با دئیسم فرانسوی ـ عبارت است از تأثیر قبلی و ثابت دئیست های انگلیسی بر آن و وابستگی کامل آن به راسیونالیسم ولف که در آن مذهب طبیعی و متافیزیک با هم پیوند ناگسستنی دارند.

• کوشش ولف درراستای اثبات ریاضی حقایق عقیدتی مسیحی و علاوه بر آن سلسله افکار استقرائی چندین چشم اسفندیار متنوع برای حمله بر مسیحیت در اختیار آته ئیسم پیکارجو قرار می داد.
• اما علیرغم آن در سیستم ولف استنتاجات مستقیم زیادی برای بیدارسازی و آموزش تفکر دئیستی در آلمان وجود نداشته است.

• تأثیر گسترده را شاگرد ولف بنام باوم گارتن در شهر هاله با درسنامه های خود که صدها بار رونویسی شده بودند و با معرفی روشنگران انگلیسی و فرانسوی اعمال کرده است.

• لسینگ رایماروس را نماینده دئیسم در آلمان می نامد که از اثر اصلی اش تنها از طریق مطلبی و اشاره ای توسط اشتراوس خبر داریم و لذا تاریخ دئیسم آلمانی اساسا مبهم مانده است.
• خود لسینگ با درک تاریخی خود از وحی، بمثابه تربیت مثبت بشریت، یعنی بمثابه تاریخ توسعه شعور اخلاقی از حد دئیسم پا فراتر می گذارد، اگرچه او به سبب اشتغالش با مسائل دئیستی در شجره آموزش ملی آلمان پذیرفته شده است.

• هاینه می نویسد :
• بعد از رد قطعی وجود خدا ازسوی کانت «دئیسم در خطه خرد اندیشه ورز رنگ باخته است.»

گوت هلد افرائیم لسینگ (1729 ـ 1781)
نویسنده و شاعر برجسته روشنگری آلمان

• آثار اصلی دئیسم آلمانی به شرح زیر بوده اند:

گوتشد: اولین دلایل مجموعه فلسفه 1734
باوم گارتن: اخباری از کتابخانه هاله 1748 ـ 1751، اخباری از کتاب عجیب و غریب 1752 ـ 1758
رایماروس: مدافعه و یا حراست نامه از ستایشگر خردمند خدا 1744 ـ 1768
لسینگ: تربیت بنی نوع بشر 1780

• مدافعه و یا حراست نامه از ستایشگر خردمند خدا در سال 1774 ـ 1778 میلادی توسط لسینگ به فصول منتخب تقسیم بندی شده و بزرگترین فصل آن عبارت است از «هدف عیسی و پیروانش»

پایان